همه حامیان استارت‌آپی

استارت‌آپ‌ها حامیان دولتی و غیردولتی متعددی دارند که چندان شناخته شده نیستند.

نوپانا: شاید اگر سال‌ها پیش، ایده‌ای بکر یا فکر راه‌اندازی یک کسب‌وکار کوچک به ذهن‌تان می‌رسید و آن را ایجاد می‌کردید، خودتان را تنها و بی‌پشتیبان می‌یافتید، اما حقیقت این است که گذر زمان به کمک شما آمده تا ایده‌های‌تان را عملی کنید و به شما بگوید درها همیشه روی شما بسته نیست، خصوصاً در مورد ایده‌هایی که همیشه در نظرتان، آینده‌ای روشن داشته و می‌توانسته شما را از فرش به عرش برساند.

گذر زمان، به دولت‌ها این بینش را داده است که ایده‌های در پستو مانده، می‌توانند راهی به سوی آینده و بقای اقتصادی باشند. همین طرز تلقی به تدریج مسیری را فراهم کرده است که واحدهای دولتی، نیمه‌دولتی و خصوصی، قد برافرازند و به هر ایده نو و خلاقانه‌ای، جامه عمل بپوشانند.

کشور ما نیز از این جریان مستثنی نبوده است و امروز شاهدیم واحدهای بی‌شماری وجود دارند که حاضرند به ایده‌های تازه و فعالیت‌های نوآورانه، این شانس را بدهند که خود را در مقام آزمونی بزرگ‌تر بیازمایند.

در کنار دولت، هم زمان با توسعه فضای کسب‌وکار خصوصی، واحدهای نیمه‌دولتی و غیردولتی نیز وارد این رقابت شده‌اند تا اولاً ایده‌هایی که از چشم دولتی‌ها دور مانده است، فرصت این آزمون را پیدا کند، ثانیاً اینکه همگی در سودی که هر یک از این ایده‌ها می‌توانند ایجاد کند، سهیم شوند.

این فرصت آزمون را می‌توان با ارائه امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، اختصاص مکان و پشتیبانی مالی و علمی، فراهم کرد. در این گزارش تلاش می‌شود به این سوال که چه نهادهایی می‌توانند از کسب‌وکار نوپا یا حتی پیش از آن، از ایده‌های تازه پشتیبانی کنند، پاسخی درخور داده شود.

نقش محوری دولت

همان طور که گفته شد دولت‌ها و واحدهای زیرمجموعه قوه مجریه بودند که در وهله نخست دریافتند برای رشد اقتصادی، باید از ایده‌ها و کسب‌وکارهای نوپا استقبال و پشتیبانی کرد، از این رو ارائه خدمات و امکانات به ایده‌های شایسته، ابتدا از سوی این نهادها انجام شد. در ایران امروز، مراکز رشد، پردیس‌های فناوری و برخی بنیادها هستند که این مسئولیت را از جانب دولت برعهده گرفته‌اند.

مراکز رشد

مراکز رشد یا Incubators، واحدهایی دولتی یا وابسته دولت و سازمان‌های زیر مجموعه آن هستند که وظیفه حمایت و پشتیبانی از استارت‌آپ‌هایی را دارند که در راستای سیاست‌گذاری‌های کلان کشور فعالیت می‌کنند.

کیارش حسینی، قائم مقام شتا‌ب‌دهنده اکسل در توضیح کارکرد این مراکز می‌گوید: «مراکز رشد، نهادهایی هستند که امکاناتی برای کسب‌وکارهای تازه تأسیس فراهم می‌کنند تا بتوانند در مراحل اولیه، که بسیاری از این کسب‌وکارها شکست می‌خورند، به حیات خود ادامه دهند. این مراکز امکانات و تسهیلات عمومی به کسب‌وکارهای تازه تأسیس و کارآفرینان ارائه می‌دهند و زمینه رشد شرکت‌های جدید را هموار می‌سازند. این مراکز به مثابه ابزاری برای توسعه کارآفرینی و تبدیل نوآوری‌ها به محصولات قابل ارائه در بازار محسوب می‌شود».

مراکز رشد بیشتر منابع مالی خود را از بوجه دولتی یا سازمان بالا دستی خود تامین می‌کنند و بازگشت سرمایه در این مراکز وابسته به ساختار قانونی خاص همان مرکز سازمانی، دانشگاهی یا دولتی است. این مراکز، استارت‌آپ‌های وارد شده را از لحاظ مالی، امکانات محیطی، آزمایشگاهی، کارگاهی، نیروی انسانی و مواردی از این دست، حمایت می‌کنند. مراکز رشد را بر حسب فعالیت می‌توان به چهار نوع تقسیم کرد:

1- مراکز رشد صنعتی: این مراکز رشد را اغلب نهادهای دولتی یا مراکز غیرانتفاعی به منظور حمایت از کارفرمایان تأسیس می‌کنند.

2- مرکز رشد دانشگاهی: این انکوباتورها با هدف تسهیل استفاده تجاری از دانش فنی و حقوق مالکیت معنوی تاسیس می‌شوند و امکان استفاده از امکانات دانشگاهی مانند آزمایشگاه، کارگاه و کتابخانه را دارند. این انکوباتورها همچنین می‌توانند از نظرات و مشاوره تخصصی اعضای هیئت علمی دانشگاه نیز استفاده کنند. برای مثال مرکز رشد واحدهای فناوری فرآورده‌های دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران نمونه‌ای فعال از این نوع مراکز محسوب می‌شود.

3- مرکز رشد مجازی: این انکوباتورها معمولاً دارای فضای فیزیکی خاصی نیستند و امکاناتی غیر از فضای اداری را ارائه می‌دهند.

4- مرکز رشد بین‌المللی: به طور معمول این دسته از انکوباتورها دارای مجموعه کاملی از سرویس‌های پشتیبانی برای پیشرفت فعالیت‌های تجاری هستند و تمرکز آن‌ها بیشتر روی صادرات است. این انکوباتورها با دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، سرمایه‌گذاران داخلی و بین‌المللی در ارتباط هستند. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این گروه، ایجاد شبکه‌ای از انکوباتورها در محدوده مربوط به خود است.

بر اساس آمارهای موجود در سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اکنون 155 مرکز رشد در سراسر ایران فعالیت دارند. با اینکه آمار دقیقی از نحوه توزیع این مراکز در کشور وجود ندارد اما بر اساس آمارهای سال 1391 حدود 21 درصد این مراکز در تهران قرار دارند و استان‌های فارس و خراسان رضوی رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند.

هر یک از مراکز رشد، قوانین پذیرش منحصر به فردی دارند اما فصل مشترک تمام پیش‌شرط‌هایی که برای ورود به این مراکز نیاز است را می‌توان در دو مورد خلاصه کرد: اول دارا بودن یكی از پایه‌های ایده متكی بر فناوری و تركیب نیروی انسانی و دوم برنامه كاری مشخص و شكل‌گیری هسته با هدف ایجاد یك واحد خصوصی.

پارک‌های فناوری

آن چنان که در کتاب «پارک علم و فناوری در ایران: مبانی طراحی و برنامه ریزی کالبدی» آمده است، پارک علم و فناوری سازمانی است که به وسیله متخصصان حرفه‌ای اداره می‌شود و هدف اصلی آن افزایش ثروت جامعه از طریق تشویق و ارتقاء فرهنگ نوآوری و افزایش توان رقابت در میان شرکت‌ها و مؤسساتی است که متکی بر علم و دانش در محیط پارک فعالیت می‌کنند.

برای دستیابی به این هدف، یک پارک علمی با ایجاد انگیزش و مدیریت جریان دانش و فناوری در میان دانشگاه‌ها، مراکز پژوهش و توسعه، شرکت‌های خصوصی و بازار، ایجاد و رشد شرکت‌های متکی بر نوآوری را از طریق مراکز رشد و فرآیندهای زایشی تسهیل می‌کند. پارک‌های علمی همچنین خدماتی با ارزش افزوده بالا و فضاهای کاری و تأسیسات مناسب و کیفی به مؤسسات مستقر در پارک ارائه می‌کنند.

پارک‌های علم و فناوری در سراسر دنیا با هدف کلی توسعه فناوری و کسب‌وکارهای دانش‌محور تشکیل شده‌اند و با توجه به وضعیت محیطی و سیاست‌گذاری‌های کلان در سطح داخلی و خارجی پارک، چشم‌اندازها و مأموریت‌های متفاوتی را دنبال می‌کنند. این پارک‌ها دارای مکانیسم‌های زیرساختی مهمی هستند که باعث انتقال یافته‌های تحقیقات دانشگاهی و تولید دانش مضاعف شده و در نهایت تسریع رشد اقتصادی در سطح ملی و منطقه‌ای را در پی خواهند داشت.

وجود پارک‌های علم و فناوری، به صورت گسترده‌ای در کشورهای مختلف دنیا به عنوان یک اصل به رسمیت شناخته شده‌ است. در بسیاری از موارد، پارک‌های فناوری موجب ایجاد شغل، رشد درآمد و همکاری با صنایع می‌شوند. این پارک‌ها همچنین در زنجیره ارزش کارآفرینی، عامل مهمی برای تجزیه و تحلیل در سطح ملی یا محلی به شمار می‌آیند.

حسینی نیز به عنوان یکی از فعالان عرصه کسب‌وکارهای نوپا در ایران درباره پارک‌های فناوری معتقد است: «این مجموعه‌ها، مکانی برای ارتقای نوآوری فناورانه و علمی هستند که در قالب پارک‌های دانشگاهی، پارک‌های علمی و پارک‌های فناوری مستقل فعالیت می‌کنند. شرکت‌های مستقر در این مراکز دامنه وسیعی دارند که شامل کسب‌وکارهای نوپا، دانش بنیادین و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط می‌شود.»

وی با اشاره به اهداف این پارک‌ها ادامه می‌دهد: «هدف این مراکز، توسعه محصولات نوآورانه و توسعه فناوری‌های کاربردی است. این پارک‌ها در خیلی از موارد، مراکز رشد را نیز دربرمی‌گیرند که برای کسب‌وکارهای نوپا مناسب بوده و فضاهای کاری مشترک دارند. همچنین این پارک‌ها امکاناتی مانند انرژی ارزان قیمت، تسهیلات مالیاتی و امکانات سرگرمی و مواردی از این دست، در اختیار شرکت‌ها قرار می‌دهند.

اگر فرآیند ایجاد اولین شهرک تحقیقاتی در ایران را کنار بگذاریم، تاریخ ساخت اولین پارک فناوری در کشور به 1379 برمی‌گردد که طی آن تحقیقات برای تشکیل پارک فناوری پردیس تهران با مسئولیت معاون اول ریاست جمهوری آغاز شد.

پارك فناوری پردیس به عنوان مهم‌ترین و بزرگ‌ترین پارك فناوری كشور، با مجوز شورای گسترش آموزش عالی در سال 1384 در زیرمجموعه نهاد ریاست‌جمهوری و با همكاری تعدادی از دانشگاه‌ها و مراكز مهم علمی-پژوهشی كشور در جهت تجاری‌سازی دستاوردهای فناورانه و ایجاد بستر مناسب برای رشد فناوری و توسعه بازار شركت‌های دانش بنیان تاسیس شد.

پس از آغاز تحقیقات و فعالیت فاز اول پارک فناوری پردیس، از سال 1381 با انحلال سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی استان‌ها ایجاد چنین پارک‌هایی در سایر استان‌ها در دستور کار قرار گرفت. در حال حاضر تمامی استان‌های کشور ـ به جز استان کهگیلویه و بویر احمد که سال 1394 با کمک دانشگاه آزاد کلنگ احداث آن زده شد ـ مجهز به این پارک‌ها هستند.

عضویت و بهره‌مندی در هریک از این پارک‌ها نیز شرایط خاص خود را دارد اما این شرایط را در مجموع می‌توان در چند بند خلاصه کرد:

1. دارا بودن هویت حقوقی مستقل و ثبت شده
2. عدم عضویت هم‌زمان در مرکز رشد یا پارک علم و فناوری دیگر
3. دارا بودن ایده، طرح، محصولات و خدمات فناورانه و نوآورانه
4. جذابیت اقتصادی و سودآوری
5. خوش‌سابقه و خوش‌نام بودن در فعالیت‌ها و پروژه‌های پیشین

البته معیارهای دیگری نیز برای پذیرش و عضویت در این پارک‌ها استفاده می‌شود که مهم‌ترین آن عبارت است از:

1. سطح بلوغ فناوری
2. سطح دانش فنی موجود در شرکت
3. میزان نوآوری ایده/طرح/فناوری/محصول
4. جذابیت بازار و آینده دار بودن آن به لحاظ اقتصادی و مشتریان
5. توانمندی پرسنل و دارا بودن سوابق مرتبط
6. توانمندی مالی شرکت
7. سابقه فعالیت و پروژه‌های پیشین

در قسمت دوم این گزارش به مواردی از قبیل شهرک‌های فناوری، صندوق‌های حمایتی و توسعه، صندوق حما‌یت از تحقیقات و توسعه صنایع الکترونیک، صندوق مالی توسعه تکنولوژی ایران، صندوق توسعه فناوری‌های نوین، صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور و سایر سازمان‌ها اشاره می‌شود.

(در این زمینه همچنین بخوانید: حمایت از استارت‌آپ‌ها، به شکوفایی اقتصادی می‌انجامد)