سال ۹۷ برای استارت‌آپ‌های ایرانی: سال سیاه یا سال جهش؟

نوپانا، به نقل از روزنامه سازندگی: «۱۳۲ هزار شغل تنها توسط ۲۱ استارت آپ ایرانی ایجاد شده است.» این اعداد به اندازه ای وسوسه کننده بود که روحانی جلسه ای از جلسه های هیات دولت در زمستان سال پیش را به اقتصاد مجازی اختصاص داده است. براساس آخرین آمار جمعیت بیکاران در ایران به 2 میلیون نفر می رسد و دولت باید سالانه ۹۰۰ هزار شغل برای شکستن شاخ غول بیکاری ایجاد کند.

استارت‌آپ‌ها در حالی بیش از ۱۰۰ هزار فرصت شغلی در ایران ایجاد کرده اند که عمری کمتر از ۵ سال دارند و البته برای شروع کسب و کارشان به سرمایه ای کمتر از ایجاد یک بنگاه صنعتی نیاز دارند. همه خوبی های استارت آپ ها در نهایت دولت را قانع کرده که در دو سال آینده ۵۰۰ میلیارد تومان تسهیلات به شرکت های استارت آپی پرداخت کند. به نظر می رسد علاوه بر مشتریان استارت‌آپ‌ها، مسئولان هم ذهنیت بهتری نسبت به کسب و کارهایی که می توانند آینده اقتصاد را بسازند. در این چشم‌انداز روشن اما چه نقاط تاریکی وجود دارد؟

چالش های سال گذشته

حمله به دفتر اسنپ در کرمان در ماه گذشته یک نمونه از مشکلات کسب و کارهای اینترنتی است. مقاومت سنتی ها از ابتدای آغاز فعالیت تاکسی یاب های اینترنتی در ایران و البته سراسر دنیا وجود داشت. اوبر، ارزشمندترین استارت آپ دنیا در زمینه مقابله با مقاومت بخش های سنتی و اصطکاک با نهادهای قانونگذار در کشورهای مختلف یک الگوست. این استارت آپ برای توسعه کارش در کشورهای آمریکای لاتین، هند، انگلستان و کانادا بارها دچار مشکل شده است. در ایران هم راه اندازی کسب و کارهای اینترنتی در حمل و نقل شهری صدای رانندگان تاکسی و آژانس را درآورده است.

در کنار این حوادثی مثل تعرض به یک زن جوان توسط راننده اسنپ حاشیه ساخته و اعتراض رانندگان این تاکسی یاب اینترنتی به شیوه پرداخت ها داستان شده بود. استارت آپ های خبرساز دیگر در سال ۹۶ ، فین تکی ها یا ارائه دهندگان خدمات مالی بودند که در تیرماه فیلتر شدند. علت اصلی فیلترشدن اپ هایی مثل زرین پال، پی پینگ، با همتا و ایدی پی عدم وجود قوانین شفاف برای کار آن ها اعلام شد اما بعضی رسانه ها از نگرانی بعضی بانک ها در رقابت با این شرکت های استارت آپی خبر داده بودند. بانک مرکزی به عنوان متولی اصلی بازار پول برای سروسامان دادن به اوضاع فین تک ها وارد کار شد.

مدتی بعد فیلترینگ فین تک ها با همکاری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات لغو شد. دیگر چالش اخیر مربوط به شرکت های استارت آپی حذف اپ های ایرانی از اپ استور بود در حالی که آیفون سهم ۱۱ درصدی از بازار تلفن های هوشمند ایران را به خود اختصاص داده بود و البته ضربه کاری تر به کسب و کارهای اینترنتی را فیلتر شدن تلگرام و چند اپلیکیشن ارتباطاتی دیگر در بهمن ماه وارد کرد. اکنون سوال این است که سال ۹۶  سال خوبی برای استارت آپ های ایرانی است؟ فراز و نشیب از خاصیت های کار است. به نظر نمی رسد هیچ فعال استارت آپی و کارآفرینی از چالش های پیش رو بترسد.

در گفت و گو با چند فعال استارت آپی این مسائل گذشته و دغدغه آینده را بررسی کرده ایم. رضا اربابیان، موسس سایت اینترنتی شیپور بیش از پرداختن به گذشته از دغدغه آینده می گوید. به گفته اربابیان، شرایط برای استارت آپ ها در سال ۹۶  تفاوت چندانی با سال گذشته نداشت. گروهی که مدیریت شیپور را برعهده دارند در سال 96 مثل سال گذشته برای افزایش سهم در بازار خرید و فروش های اینترنتی تلاش کردند. موسس شیپور می گوید: تلاش می کردیم سهم بیشتری از بازار بگیریم و خدمات بهتری به کاربران عرضه کنیم. اما در مورد آینده نگرانی ها و دغدغه هایی داریم.

با توجه به رخدادهای پس از برجام و حواشی ای که ترامپ ایجاد می کند، فکر می کنم از نظر جذب سرمایه آینده خوبی در انتظار ما نیست چرا که کنش های رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا به ترس سرمایه گذاران بین المللی منجر شده است. به گفته این فعال استارت آپی مسائلی مثل کندی صدور مجوزها و مشکلاتی که به عنوان موانع توسعه کسب و کار در بخش سنتی از آن یاد می شود، هنوز در کسب و کارهای اینترنتی جدی نشده است. اربابیان می گوید: مسئله کندی صدور مجوزها در صنف ما جدی نیست به این دلیل که چارچوب های مشخصی برای آن تعریف نشده است و معلوم نیست چه مجوزهایی لازم داریم اما اتحادیه ای برای تسهیل امور کسب و کارهایی مثل ما شکل گرفته که در آینده مسائلی مثل این را ساماندهی می کند.

در شرایط فعلی از نظر طولانی شدن روند دریافت مجوزها یا محدودیت های قانونی راه اندازی کسب و کار مشکلی نداریم اما بعید نیست در آینده این مسائل به چالشی برای استارت آپ ها تبدیل شود. موسس شیپور، درباره برنامه این کسب و کار در سال ۹۷ می گوید: برنامه ما برای سال آینده این است که به نیازمندی های خودمان بچسبیم و مسیر پیش رو با سرعت و قدرت بیشتری طی کنیم. در حال حاضر قصدی برای توسعه فعالیت های شیپور در دیگر کشورها نداریم و ترجیح می دهیم در تهران و سایر شهرهای ایران کار را توسعه دهیم. امیدواریم در سال آینده به سهم بیشتری از بازار برسیم و مردم بیش از گذشته نسبت به خرید و فروش کالای دست دوم در سایت های اینترنتی تمایل داشته باشند.

یک چالش درونی و دو مسئله بیرونی

امیرپاشا، مدیر کسب و کارهای جدید شرکت تپسی دیگر فعال کسب و کارهای اینترنتی است که با ما درباره چالش هایی که استارت آپ ها در سال جاری از سر گذراندند و دغدغه های آینده گفت و گو کرده است. پاشا، درباره مشکلات توسعه استارت آپ ها می گوید: چالش های پیش روی استارت آپ ها سه دسته است. دو دسته از این مشکلات بیرونی است و یک دسته درونی. مشکلات بیرونی به قانونگذاری و سرمایه گذاری مربوط است و مشکل درونی هم از ناحیه منابع انسانی مطرح می شود. در هم جای دنیا صاحبان ایده های نو سریع تر از قانون گذاران وارد گود کسب و کار می شوند. به طور معمول اول ایده های کسب و کارهای جدید مطرح می شود، بعد راه حل آن دیده می شود. قانون هیچ وقت آمادگی لازم را ندارد در نتیجه عقب تر از استارت آپ ها حرکت می کند.

در ایران شکل چالش های مرتبط با قانونگذاری متفاوت است. هیچ ارگانی از استارت آپ ها حمایت نمی کند و به طور معمول به هر شهری که وارد می شویم با مشکلات متعدد از جمله تقابل کسب و کارهای سنتی با کسب و کارهای جدید مواجهیم و حتی فراتر از مشکلات مربوط به قانونگذاران داخل یابد با مسائلی مثل حذف اپلیکیشن ها از گوگل پلی یا اپ استور هم دست و پنجه نرم کنیم. البته اوضاع در سال ۹۶  از این نظر کمی بهتر از سال های گذشته بوده است. مدیر کسب و کارهای جدید تپسی می گوید: در سال ۹۶  حمایت از استارت آپ ها و کسب و کارهای نو کمی بهبود یافت. به طور رسمی بنیانی برای حمایت از کسب و کارهای مجازی شکل گرفت و خوشبختانه مدیریت آن هم توسط افراد فعال در زمینه استارت آپ ها انجام می شود. در دولت معاونت علم و فناوری دفتر ریاست جمهوری از استارت آپ ها بیش از گذشته حمایت می کند.

فرار مغزها، آفت توسعه استارت آپ ها

یکی دیگر از چالش های کسب و کارهای اینترنتی مشکل تامین منابع انسانی است. پاشا در این باره می گوید: بیش از ۵۰۰ نفر نیروی داخلی در شرکت تپسی داریم و برای بیش از ۱۲۰ هزار راننده فرصت شغلی فراهم کردیم. در بخش رانندگان به دلیل بهبود عملکردی که اتفاق می افتد و اشتغال زایی معناداری که رخ داده، با افزایش درآمد رانندگان رو به رو هستیم اما متاسفانه برای تامین نیروی داخلی در شرکت هایی فناوری محور مشکل داریم. به بسیاری از نیروهای متخصص و باهوش به واسطه پدیده ای که با عنوان فرار مغزها آن را می شناسیم، دسترسی نداریم.

بخشی از تحصیلکرده های دانشگاه های برتر کشور به این دلیل که فرصت شغلی مناسبی در اختیارشان قرار نمی گیرد، از ایران می روند. به همین دلیل دسترسی کسب و کارهایی مثل ما به توسعه دهندگان نرم افزار خوب و کسانی که جنس کسب و کارهای اینترنتی را می شناسند، بسیار خست است. بدنه اصلی شرکت تپسی شامل ۱۰۰  تا ۲۰۰ نفر است که ۴۰ درصد از آن ها فارغ التحصیلان دانشگاه های سراسری تهران مثل پایتخت و امیرکبیر هستند. برای توسعه کسب و کارمان به وجود چنین نیروهایی در کشور نیاز داریم و نبود آن ها کار را برای همه سخت تر می کند. این چالشی است که امیدواریم با توسعه استارت آپ ها به آن غلبه کنیم و کسب و کارهای نوپا روند فرار مغزها را کُند و آن را در نهایت متوقف کند.

سرمایه گذاری یک دغدغه است اما راه حل دارد

بسیاری معتقدند که کسب و کارهای نوپای ایرانی با پول ارزان خارجی ایجاد شده و توسعه یافته است اما به نظر می رسد تامین سرمایه خارجی آن طور که به زبان می آید برای کسب و کارهای اینترنتی ایران ممکن نیست. نگرانی استارت آپ ها در تامین سرمایه شبیه کسب و کارهای بزرگ دیگر به نظر می رسد با این تفاوت که آینده روشن و جذابیت کار آن ها دریافت سرمایه از بخش های آشکار و پنهان اقتصاد را محتمل تر جلوه می دهد. مدیر کسب و کارهای جدید تپسی می گوید: چالش سوم کسب و کارهای نوپا مربوطه به سرمایه گذاری است. متاسفانه سرمایه گذاران در ایران دیدگاه سنتی دارند و به طور جدی وارد حوزه استارت آپ ها و کسب و کارهای نوپا نشده اند.

بیشتر سرمایه گذاران بزرگ داخلی سرمایه شان را در حوزه هایی مثل مسکن، پتروشیمی، نفت و گاز به کار انداخته اند. امکان جذب سرمایه خارجی تا چه اندازه برای کسب و کارهای نوپای ایرانی فراهم است؟ به گفته پاشا شرکت های بین المللی هم برای سرمایه گذاری در کسب و کار تپسی علاقمندی شان را نشان دادند اما به خاطر مشکلات فعلی در ایران که ببیشتر هم سیاسی است، به نتیجه نرسیده اند. این فعال استارت آپی می گوید: خطر سرمایه گذاری در ایران بالاست به همین دلیل بسیاری از سرمایه گذاران خارجی با وجود ابراز تمایل پای کار نمی آیند.

نکته دیگر در مورد سرمایه گذاری شرکت های خارجی این است که این شرکت ها با دید کوتاه مدت به ایرانی می آیند. فرض کنید شرکتی ده میلیون دلار برای سرمایه گذاری در یک کسب و کار اینترنتی ایرانی هزینه می کند و زمانی که این سرمایه به ۵۰ میلیون دلار می رسد، آن را به بازیگران داخلی می فروشد و از ایران می رود. این چشم انداز کوتاه مدت برای سرمایه گذار توسعه کسب و کارهای اینترنتی را متاثر می کند و البته چشم انداز طولانی مدت هم عمومیت ندارد. صندوق های سرمایه گذاری جسورانه هم به نظر گزینه خوبی برای حمایت از کسب و کارهای نوپا به نظر می رسند.

در دیگر کشورهای دنیا این صندوق های سرمایه گذاری جسورانه اند که کسب و کارهای کوچک را به محض خروج از پارک های علم و فناوری مورد حمایت قرار می دهند. یک جست و جوی ساده در فضای مجازی درباره صندوق های سرمایه گذاری در ایران شما را به یک انجمن صنفی کارفرمایی صندوق ها و نهادهای سرمایه گذاری خطرپذیر می رساند. براساس اعلام این اتحادیه بیش از ۴۰ صندوق سرمایه گذاری جسورانه در ایران فعالیت می کنند و البته شرکت مدیریت فناوری بوس تهران هم از فعالیت ۲۰۰ صندوق سرمایه گذاری خبر داده است. اکنون سوال اینجاست که استارت آپ ها در ایران تا چه اندازه می توانند به تامین سرمایه از این صندوق ها تکیه کنند؟

پاشا، مدیر کسب و کارهای جدید تپسی در این باره می گوید: VC در ایران، صنعتی کمتر پیشرفته و تقریبا عقب افتاده نسبت به کشورهای توسعه یافته ای مثل ایالات متحده آمریکاست. صندوق های سرمایه گذاری در ایران دیدگاه خوبی در ورود به کسب و کارها ندارند. به طور عمده دنبال دریافت سهام زیاد از کسب و کارهای اینترنتی و نوپا هستند. نحوه مشارکت آن ها در کار انگیزه نیروهای جوان را برای ادامه کار از بین می برد. فرض کنید در اوایل کار که ایده خوب و بازارپسندی هم دارید به این صندوق ها مراجعه می کنید. آن ها به شما مبلغی پول می دهند و در ازای آن چند ده درصد از سهام کسب کار شما را می گیرند.

این باعث شده ذهنیت خوبی نسبت به کار با صندوق های سرمایه گذاری جسورانه در ایران وجود نداشته باشد. تامین سرمایه در چنین فضایی کار سختی است. و اما راه حل چیست؟ پیش از پاسخ به این سوال باید پرسید که اکنون سرمایه در ایران در دست کیست؟ ریسک سرمایه گذاری در ایران بالاست در نتیجه نمی توان بر جذب سرمایه خارجی به عنوان راه حلی کلیدی تمرکز کرد. براساس اعلام مرکز پژوهش های مجلس از وضعیت بدهی دولت تا پایان خردادماه سال جاری، مجموع بدهی دولت و شرکت های دولتی تا ۶۲۵ هزار میلیارد تومان ارزیابی شده است.

دیگر صاحب سرمایه در اقتصاد ایران بخش خصوصی است که به دلیل غلبه نگاه سنتی در فعالان و البته چالش های بانکی، مالیاتی و رکود اقتصادی چند سال اخیر پرمشغله تر از همیشه به نظر می رسد. امیرپاشا، مدیر کسب و کارهای جدید تپسی در این باره می گوید: «مشکلات متعددی در زمینه تامین سرمایه از داخل و خارج وجود دارد و بهتر است برای رشد و توسعه بیشتر کسب و کارهای نوپا هلدینگ های بزرگ سرمایه گذاری در ایران وارد میدان شوند. ورود این هلدینگ ها به بازار کسب و کارهای نوپا به رقابت جدی آن ها با صندوق های سرمایه گذاری می انجام و فضای فعلی را از انحصار و مونوپولی خارج می کند.

برعکس دیگران من از ورود هلدینگ ها به بازار صندوق های سرمایه گذاری جسورانه استقبال می کنم چرا که حضور آن ها فضا را رقابتی تر و ایده آل تر خواهدکرد. از سوی دیگر به کار گرفتن سرمایه داخلی در کسب و کارهای اینترنتی به رشد سرمایه در کشور کمک می کند. باید مسیر ورود سرمایه داخلی به کسب و کارهای نوپا را هموار کرد و خوشبختانه علائمی وجود دارد که نشان می دهد چنین اتفاقی در حال رخ دادن است. استفاده از ظرفیت های هلدینگ های سرمایه گذاری در استارت آپ های ایرانی می تواند علاوه بر ارزش آفرینی مالی، پیامدهای بزرگتری مثل جلوگیری از فرار نخبگان را هم در پی داشته باشد. و جامعه بیش از پیش از حضور نیروهای جوان و متخصص در اقتصاد و اجتماع بهره مند شود.»

با مقاومت سنتی‌ها چه باید کرد؟

مدت زمان زیادی از شعار رانندگان تاکسی و اتومبیل های کرایه ای مقابل مجلس علیه اسنپ و تپسی نگذشته است. این مقاومت علیه کسب و کارهای نوپا البته به تازگی از مرحله شعار و تجمع فراتر رفت و در مورد راه اندازی دفتر تاکسی یاب اینترنتی اسنپ در کرمان به تخریب اموال و حمله به کارکنان کشیده شد. تقابل سنتی ها با نوپاها هرچند پرحاشیه است اما به نظر نمی رسد به چالش اصلی و نخستین آن ها تبدیل شده باشد. پاشا درباره توسعه کسب و کارهای نوپا و تقابل سنتی ها با این کسب و کارها می گوید: کسب و کارهای نو در همه جای دنیا به منظور بهینه سازی ایجاد شد و رشد کردند. درواقع مجموعه ای از فعالیت های کمتر بهینه با حضور کسب و کارهای نو از بین می رود.

اتفاقی که در مورد کسب و کارهای شبیه به ما می افتد هم همین طور است. در نظر داشته باشید که برای مثال راننده های آژانس و مراکز سنتی کرایه اتومبیل با حضور استارت آپ های تاکسی یاب بیکار نمی شوند. آنها می توانند به پلتفرم های جدید بپیوندند و حتی راحت تر و با درآمد بیشتر از گذشته کار کنند. در مدل های سنتی کرایه اتومبیل مکانی برای حضور رانندگان، تماس تلفنی مراجعان و پیشبرد کسب و کار وجود دارد که هزینه رشد کب و کارها را افزایش می دهد. این در حالی است که در مدل های نو و اینترنتی به هیچ یک از این الزامات از جمله اجازه مکانی برای کار و تجمع رانندگان نیازی نیست همان طور که فروشگاه های اینترنتی بدون اجاره مغازه های لوکس محصولات را با تضمین و کیفیت بهتری عرضه می کنند.

همان طور که می بینید ذی نفعان بزرگ در فرایند بهینه سازی مردم هستند. در مورد تاکسی یاب های اینترنتی هم چنین بهینه سازی ای در ایران انجام می شود. به گفته این فعال کسب و کارهای اینترنتی تمام مردم از توسعه کسب و کارهای اینترنتی نفع می برند. توسعه کسب و کارهای اینترنتی به معنی کاهش آلودگی هوا و ترافیک است. در این مورد تنها صاحبان کسب و کارها نیستند که سود می برند بلکه مردم هم از پیامدهای مثبت این کسب و کارها بهره مند می شوند. توسعه کسب و کارهای نو به ویژه در زمینه تاکسی یاب های اینترنتی تنها بخش کوچکی از جامعه را متضرر می کند که البته برای آن هم راه حل هایی وجود دارد. این بخش می تواند خودش را با فرآیند بهینه سازی سازگار کند.