مهاجرت به دیگر کشورها؛ تهدید یا فرصت؟

در شرایط موجود توسعه کسب‌وکارهای نوپا فرصت بسیار مناسبی برای بازگشت نخبگان است.

نوپانا: دونالد ترامپ روز جمعه 8 بهمن ماه دستوری اجرایی را برای بررسی سخت‌گیرانه افرادی که قصد سفر یا مهاجرت به آمریکا دارند، امضا کرد که به موجب آن ورود اتباع هفت کشور ایران، عراق، سوریه، یمن، سودان، سومالی و لیبی به خاک آمریکا به مدت 90 روز ممنوع شده‌است.

بر اساس این دستور، از این پس شهروندان کشورهای ایران، عراق، سودان، سومالی، لیبی، سوریه و یمن حتی اگر ویزای ورود به خاک آمریکا را نیز دریافت کرده باشند، در مبادی ورودی اجازه ورود به این کشور را نخواهند داشت.

اعمال این محدودیت‌های جدید می‌تواند زندگی صدها هزار شهروند ساکن آمریکا را که تابعیت کشورهای در لیست قرمز را نیز دارند، سخت‌تر کند.

ایرانی‌ها پیشتازند

طبق آمار وزارت امنیت داخلی آمریکا در سال 2015، در مجموع 42542 ویزا (غیرمهاجرتی و مهاجرتی) به ایرانی‌ها، 15509به عراقی‌ها، 11962 به سوری‌ها، 7668 به یمنی‌ها، 6722 به سودانی‌ها، 3575 به لیبیایی‌ها، 1409 به سومالیایی‌ها تعلق گرفته شده تا وارد آمریکا شوند.

با توجه به این آمار در میان هفت کشور که در فهرست ساکنان کشورهای ممنوع‌الورود به آمریکا قرار گرفته‌اند، ایرانیان نزدیک به 50 درصد از ویزاهای اخذ شده در سال 2015 را شامل می‌شدند و بیش از شش کشور دیگر تحت تاثیر این دستور قرار خواهند گرفت.

حال این مسئله تا چه میزان بر دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا و نخبگانی که جهت ادامه تحصیل و پژوهش آمریکا را انتخاب کرده‌اند تاثیر خواهد داشت؟ طبق گزارش کمیسیون نخبگان و آینده‌نگاری علم و نوآوری (خرداد 1395) در شورای عالی انقلاب‌فرهنگی، ایران با داشتن 10200 دانشجو در آمریکا چهارمین کشور در بیشترین تعداد دانشجو در دانشگاه‌های آمریکا است.

دستور ترامپ علاوه بر آنکه اقدامی تبعیض‌آمیز و نژادپرستانه است، آغاز نوعی چالش علمی-آموزشی نیز محسوب می‌شود و اولین اقدام آمریکا نیست که دانشجویان متقاضی تحصیل در آمریکا را نیز مورد هدف قرار می‌دهد.

در سال 2012 واشنگتن قانونی تحریمی علیه ایران و سوریه وضع کرد. بهانه وضع این قانون تهدید خواندن ایران و وضعیت حقوق بشر در سوریه بود. این قانون دانشگاه‌های آمریکا را از پذیرش دانشجوی ایرانی در رشته‌های مرتبط با علوم و مهندسی هسته‌ای و مهندسی‌های مکانیک و انرژی منع می‌کرد.

مشکلات دانشجویان ایرانی

دانشجویان مشغول به تحصیل در آمریکا که معمولاً سالانه یا هر دو سال یکبار برای دیدن خانواده خود به ایران می‌آیند، با این دستور و تبعات آن تا اتمام دوره تحصیل قادر به بازگشت نخواهند بود. از سوی دیگر دانشجویانی که آمریکا را برای ادامه تحصیل و یا گذراندن دوره فرصت مطالعاتی خود انتخاب کرده‌اند با این قوانین به راحتی قادر به دریافت ویزا نمی‌شوند. اینجا برای دانشجویان و نخبگان جویای علم ایرانی نقطه پایان نخواهد بود.

همه چیز در آمریکا نیست

با آن‌که بعضی از مراکز علمی و دانشگاهی معتر دنیا در آمریکا هستند و نخبگان ایرانی با هدف کسب به‌روزترین علوم و فناوری‌ها اقدام به مهاجرت به آمریکا و دیگر کشورها می‌کنند اما توسعه علمی این نخبگان و کشور بدون اتکا به آمریکا نیز پیش خواهد رفت؛ همانگونه که در دوران تحریم‌ها با تمامی مشکلات و محدودیت‌ها با کمک محققان و نخبگان کشور پیشرفت‌های علمی حتی با سرعتی بیش از پیش تحقق یافت.

همچنین ارتباطات علمی ایران با کشورهای مستقل ادامه دارد و نخبگان و دانشجویان می‌توانند دیگر کشورهای از جمله کشورهای مطرح اروپا را برای ادامه تحصیلات و پژوهش‌های خود انتخاب کنند.

از سوی دیگر می‌توان با بهبود ‌ظرفیت‌های داخلی در این زمینه بستر را برای نخبگان در داخل کشور فراهم ساخت.

ظرفیتی که وجود دارد

طبق آخرین آمار مهاجرت نخبگان، 11 هزار و سیصد نفر در سال 2015 ــ 2014 برای ادامه تحصیل به دیگر کشورها مهاجرت کرده‌اند. این موضوع در سال‌های اخیر از دیدگاه برخی کارشناسان نه تنها تهدید محسوب نمی‌شود، بلکه با بازگشت این نخبگان به فضای علمی و کسب‌وکار کشور، فرصتی بالقوه جهت بهبود و رشد در حوزه‌های مختلف کشور به‌وجود می‌آید. برای یک پژوهشگر حضور در محیط پژوهشی فارغ از جغرافیا مطرح است و در این مسیر ممکن است به نقاط دیگر جهان مهاجرت کند و بعد از آموزش‌های لازم دوباره به وطنش برگردد.

موضوع مهاجرت نخبگان هم فرصت است و هم تهدید، اگر علمی و منطقی با موضوع مهاجرت نخبگان برخورد شود می‌توان از فواید آن استفاده کرد و اگر غیرمنطقی برخورد کنیم ضررهای جبران ناپذیری را متحمل خواهیم شد.

مهاجرت و البته بازگشت نخبگان می‌تواند موجب ارتقا دانش و توانمندی متخصصان، جذب دانش و فناوری روز برای کشور شود. از نگاهی دیگر مهاجرت نخبگان فرصتی برای شناخت توانمندی ایران به جهان علمی و شکل‌گیری همکاری‌های دانش‌محور و دانش‌بنیان بین‌المللی‌ است. در حال حاضر باید مسئله مهاجرت را پذیرفت و عوامل گوناگون آن را تشخیص داد و برایش اقدامات مؤثر انجام داد.

همچنین برای بازگشت نخبگان باید بسترهای مناسب ایجاد شود. بازگشت نخبگان مستلزم عوامل گوناگونی مثل مسائل اجتماعی، اقتصادی، علمی و فناوری و زیست بوم خاص پژوهشی و کسب‌وکاری است که باید فراهم شود.

کسب‌وکارهای نوپا انگیزه بازگشت نخبگان

يکی از مهم‌ترین انگیزه‌ها در بازگشت متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر‌مقیم که از دانشگاه‌ها و مراکز علمی معتبر و برجسته خارجی فارغ‌التحصیل می‌شوند، وجود فضای کسب‌وکار مناسب در كشور براي به ثمر رساندن خلاقیت‌ها و دانش کسب شده و در نتیجه اشتغال این افراد در حوزه‌های مختلف علمی و فناوری است.

توجه به استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان و فراهم‌آوری شرایط مناسب برای رشد کسب‌وکارهای نوپا از جمله راه‌حل‌های ممکن برای بازگشت نخبگان به کشور است. در این زمینه اقدامات لازم باید انجام شود و شرایط و زیست‌بوم مناسب برای ایجاد شرکت‌های تخصصی فراهم شود.

از منظر دیگر، در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی نیز بازگشت نخبگان در عرصه‌های مختلف امری ضروری است و اجماع نخبگان کشور به منظور تحقق اقتصاد مقاومتی نیازمند ایجاد زیرساخت‌های کارآمد و مناسب است.

(در همین زمینه بخوانید: راه‌اندازی استارت‌آپ‌، انگیزه بازگشت نخبگان)