ابهامات و باورهای نادرست درباره استارتآپهای ایرانی چقدر صحت دارد؟
به گزارش نوپانا، مدتی است ابهامات و پرسشهای مهمی در زمینه کسبوکارهای نوپا در بعضی از جوامع و برخی رسانهها مطرح شده است. مسائلی که پاسخی روشن دارند ولی این روزها بیان آنها به مانعی جهت توسعه اقتصادی ایران تبدیل شده است به این دلیل که استارتآپها میتوانند از عوامل اصلی توسعه اقتصادی کشور باشند. در ادامه استدلالها را بیشتر بررسی میکنیم.
1. اشتغالزایی
بعضی بر این باور هستند استارتآپها نه تنها نتوانستهاند در ایجاد اشتغال اقدامی انجام دهند بلکه سبب از بین رفتن برخی از مشاغل کسبوکارهای سنتی نیز شدهاند. آیا استارتآپها در سالهای اخیر عملکردشان در حوزه اشتغال درست نبودهاست؟
به گفته کارشناسان اقتصادی، امكان ايجاد اشتغال براي تعداد بالای نیروی کار کنونی کشور با سازوكار سنتي فعلي بسیار دشوار است و هزینه و زمان زیادی میخواهد. شواهد نشان ميدهد كه حتی استانهاي صنعتي كشور با دارا بودن پيشرفتهترين كارخانههای صنعتي هنوز نتوانستهاند معضل بيكاري و اشتغال را به معناي واقعي كلمه، هموار كنند.
اين مساله نشان میدهد كه اقتصاد سنتي و نفتپايه پاسخگوي نياز كشور چه در بعد توسعه فناوری و چه در بعد توسعه اشتغال سطح بالا و پايدار نيست. همچنین با توجه به محدود بودن ظرفیتهای شغلی در سازمانها چه در بخش دولتی و چه بخش خصوصی کشور و تعداد بسیار بالای نیروی کار نسبت به این ظرفیتها، بایستی به دنبال راهکاری درست بود.
در حالي كه سياستگذاران و برنامهريزان اقتصاد كشور مشغول بررسي وضعیت شاخصهايي چون رشد اقتصادي، اشتغال و نرخ بيكاري هستند و برای افزايش اشتغال در كشور با اما و اگرهاي زيادی مواجهاند، با پديدهاي نو در اقتصاد ايران روبرو شدهاند كه آنان را نسبت به توسعه اشتغال و رشد اقتصادی در بخش خدمات اميدوار كرده است.
در چندسال اخیر ظهور کسبوکارهای نوپا بر پایه ایده و نوآوری یا همان استارتآپها ظرفیت کاری قابل قبولی برای طیف گستردهای از نیروی انسانی جوان و آماده کار بهوجود آورده است.
به گفته کارشناسان حوزه کسبوکار، شكلگيري، تولد و رونق كسبوكارهای نوپا و دانشبنیان آنقدر در ايران کارآمد بوده كه ظرف چند سال اخير باعث ايجاد شغل براي هزاران نفر شده است. گسترش این کسبوکارها و کارآفرینی در جامعه علاوه بر خلق ارزش افزوده مطمئنا اشتغالزایی و حتی ظهور مشاغل جدید را به همراه دارد.
شاید مطرح شود تولد استارتآپها با اینکه اشتغال زایی برای گروهی داشته است ولی در مقابل با بکارگیری فناوریهای نوین و هوشمند، سبب حذف نیروی انسانی بخش سنتی در برخی از فرآیندها (چه در بحث تولید و چه خدمات) شدهاند.
در پاسخ به این مسئله باید گفت استارتآپها نه تنها برای اشتغالزایی بخش سنتی تهدید به حساب نمیآیند، بلکه سبب بهبود مشاغل سنتی نیز خواهند شد. در این مورد به جای هزینههای بسیار بالا برای ایجاد اشتغال در بخش سنتی، با هزینههای خیلی کمتری در این بخش اشتغالزایی توسعه مییابد. اشتغالزاییِ استارتآپها بیشتر در زمینههای جدیدی چون نوآوری، بهرهوری، فناوری و خدمات است که تا کنون توجه و تمرکز کمتری در این بخشها بوده و حتی به بهبود فرایندهای سنتی کمک به سزایی داشته و خواهد داشت.
براساس نظر کارآفرینان برجسته کشور، میانگین هزینه اشتغالزایی یک نفر در ایران حدود 100 میلیون تومان و در حوزه نفت و گاز یک میلیارد تومان برآورد شدهاست، درحالی که این هزینه در استارتآپها چند هزارم این ارقام است. برای مثال پنج استارتآپ برتر کشور 3000 نفر اشتغالزایی کردهاند که اگر با ارقام متوسط هزینه اشتغال آن را محاسبه کنیم، سرمایهگذاری 3000میلیارد تومانی برای کشور رقم زدهاند.
در یکی از نمونههای موفق کارآفرینی استارتآپها میتوان به اشتغالزایی بیش از 2000 نفر در کشور در بازه 10 ساله توسط استارتآپ دیجیکالا اشاره کرد.
2. رقابت با کسبوکارهای سنتی
بعضی معتقدند کسبوکارهای نوپا سبب رکود کسبوکارهای سنتی شدهاند و فعالیت آنها از بین رفتن و خروج کسبوکارهای سنتی از بازارها را بهدنبال داشته است. واقعیت چیست؟
در عصر حاضر کسبوکارها در دوران گذار (شیفت پارادایم) از حالت سنتی به مدرن هستند و در راستای پیشرفت کسبوکار، حضور و ماندن در بازار رقابتی امروز نیاز به این گذار است. در این مسیر مهمترین عامل فلجکننده تغییر و گذار، ناتوانی در آگاهی از فراسوی الگوی تفکر نوین به وجود آمده است. هر چه این تغییر برای کسبوکارهای سنتی بهتر و گویاتر تشریح شود مطمئنا پذیرش آن آسانتر خواهد شد.
کسبوکارهای نوپا یا همان استارتآپها در راستای حمایت از افراد و ایجاد کیفیت بهتر میتوانند ارزش بیشتری نسبت به کسبوکارهای سنتی خلق کنند، در بازار رقابتی امروز جذب و حفظ مشتری که هدف اصلی تمامی کسبوکارها است با رفع نیازهای مشتری با بهترین و سریعترین راهها امکان پذیر است. این مسئله را استارتآپها درک کرده و به کار بستهاند.
از منظر دیگر کارشناسان معتقدند اگر کسبوکار موجودی زنده و پویا در نظر گرفته شود، نیازمند رشد و بقا است و در این مسیر بایستی از تمامی عناصر بلاخص فناوری جهت به روز رسانی استفاده شود.
به طور کلی کارآفرینان میگویند کسبوکارهای نوپا و سنتی در راستای افزایش بهرهوری و خلق ارزش بیشتر به جای تعارض یا تقابل بهتر است به تعامل برسند و با کمک فناوری خدمترسانی بهتر داشته و روشهای جدیدتر و کاملتری را برای رسیدن به اهداف خود به وجود آورند.
همینطور در این باره بخوانید: (لزوم رفع موانع بر سر راه استارتآپها)
3 .خدمات و بهرهوری
بعضی استارتآپهای داخلی را بیشتر کسبوکارهای خدمات محور با ارزش افزوده کم میدانند. از نگاه این دسته از افراد سود اقتصادی قابل قبول حاصل از تولید میتواند باشد و نه ارائه خدمات. آیا واقعا در کسبوکارهای نوپای خدمات محور ارزشافزودهای نخواهد بود؟
امروزه اقتصاد جهانی به سمت اقتصاد خدمات محور است به طوری که در فضای اقتصادی سهم خدمات هر روز افزایش مییابد، در کشورهای پیشرفته نسبت خدمات به تولید ناخالص داخلی بیش از 70 درصد برآورد شده است. این درحالی است که این مقدار در ایران کمتر از 50 درصد است.
با توجه به خلأ بزرگی كه كشور در بخش خدمات دارد، استارتآپها توانستهاند با سرعت بالايي تشكيل شده و رشد پيدا كنند. همچنین با توجه به درصد کم ارائه خدمات و اقتصاد حاصل از آن پیش از این در کشور، استارتآپها توانستهاند با حضور خود در بخشهاي مختلف خدمات به بخشي از نياز شهروندان كلانشهرها به خوبی پاسخ گويند. این شاید دلیلی باشد که جنبه خدماتی بودن استارت آپها بیشتر به چشم آید.
در مدت كمي كه از عمر استارتآپها در ايران ميگذرد شاهد بهبود فضای رقابتی، شفافيت و رضايتمندی مشتري بودهایم. همچنین خريداران كالا و خدمات از استارتآپها توانستهاند علاوه بر دريافت كالا و خدمات با كيفيت بدون دخالت واسطهها و صرف كمترين وقت از طريق چند كليك به مقصد خود رسيده و از خريد و خدمت دریافتی راضي باشند.
از سوی دیگر راهاندازی کسبوکارهای نوپای تولید محور نیازمند زیرساختهای فنی و سختافزاری است که شاید برای یک کسبوکار در گام نخست نیازمند هزینههای بالایی باشد. با این حال نیز در حاضر در ایران استارتآپهای تولیدی بلاخص در حوزه فناوریهای نوین ازجمله نانو فناوری و فناوری زیستی شروع به کار کرده و توانستهاند علاوه بر بازارهای داخلی به بازارهای بینالمللی نیز ورود پیدا کرده و ارزش افزوده بالایی ایجاد کنند.
4. فرار مغزها
در بعضی محافل عنوان میشود ظهور استارتآپها یا کسبوکارهای نوپا سبب خروج بیشتر نخبگان از کشور شده است. آیا این گمانهزنی درست است؟
برعکس این ادعا میتوان گفت استارتآپها دقیقا یکی از عواملی هستند که نهتنها سبب مهاجرت نخبگان و جوانان نشدهاند بلکه با ایجاد زمینه مساعد کاری کردهاند که جوانان مستعد و دارای ایده در کشور بمانند و ایدههای خود را با انگیزه بالا اجرایی کنند.
فعالان کارآفرینی استارتآپی کشور میگویند، هستند کسانی که امکان پذیرش از دانشگاههای معتبر آمریکایی داشتهاند اما به دلیل افق رویکرد استارتآپی و با سرمایه کم ماندند و هماکنون دارای یک استارتآپ موفق هستند.
به گفته آنها، استارتآپها امید را وارد فضای دانشآموختگان کرد تا بتوانند ایدهها را محقق کنند. ایجاد امید و فضای امیدواری مهمترین اتفاقی است که از سوی استارتآپها رخ داده است.
گفتنی است، آمار بنياد ملي نخبگان حاكي از آن است كه هرسال بالغ بر ١٠٠ نفر از نخبگان به كشور باز ميگردند و در قالب شركتهاي استارتآپی و كسبوكارهاي نوپا مشغول به فعاليت هستند پس نه تنها استارتآپها سبب فرار مغزها نشدهاند بلکه زمینه ساز بازگشت آنها به کشور بوده و هستند.
در این رابطه بخوانید: (تاثير استارتآپها بر مهاجرت معكوس نخبگان)
5. اقتصاد مقاومتی
گاهی زمزمههای حاکی از همراستا نبودن استارتآپها با اقتصاد مقاومتی به گوش میرسد. حتی در این میان برخی این کسبوکارهای نوپا را خلاف اهداف اقتصاد مقاومتی و مانع تحقق آن میدانند! اما با توجه به اینکه استارتآپها بر پایه ایدههای نوآورانه و فناوریهای نوین شکلگرفته و به عنوان بخشی از اقتصاد دانشبنیان (که خود یکی از مهمترین حوزه اقتصاد مقاومتی است) هستند آیا این گمانهزنی قابل قبول است؟
مقام معظم رهبری با ابلاغ سیاستهای کلی «اقتصاد مقاومتی»، تاکید کردند که اقتصاد مقاومتی خواهد توانست الگویی الهامبخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد و زمینه و فرصت مناسب را برای نقشآفرینی مردم و فعالان اقتصادی در تحقق حماسه اقتصادی فراهم کند.
نخستین بند سیاستهای اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده توسط رهبر انقلاب، تأمین شرایط و فعالسازی کلیه امکانات و منابع مالی و سرمایههای انسانی و علمی کشور به منظور توسعه کارآفرینی و به حداکثر رساندن مشارکت آحاد جامعه در فعالیتهای اقتصادی با تسهیل و تشویق همکاریهای جمعی و تأکید بر ارتقاء درآمد و نقش طبقات کمدرآمد و متوسط است.
همچنین محور قراردادن رشد بهرهوری در اقتصاد با تقویت عوامل تولید، توانمندسازی نیروی کار، تقویت رقابتپذیری اقتصاد از دیگر مواردی است که در مفاد سیاستهای اقتصاد مقاومتی آمده است.
از طرفی با نگاهی به استارتآپها میتوان دریافت نه تنها آنها برخلاف این سیاستها نیستند، بلکه یک راه حل نوآورانه برای اجرای طرحهای اقتصاد مقاومتی به حساب میآیند. زیرا شامل فعالیتهایی زودبازده و دانشبنیان هستند که هم با جذب سرمایه به سرعت به نتیجه میرسند و ارزش افزوده قابل ملاحظهای دارند. همچنبن پایه و اساس کسبوکارهای نوپا بر مفهوم نوآوری تکیه دارد و زمانی که اقتصاد مقاومتی مطرح می شود یکی از لازمههای آن نوآوری است.
کارشناسان میگویند، کسبوکارهای استارتآپی بخشی از اقتصاد مقاومتی کشور هستند و افراد پویا و نوآور در این عرصه میتوانند موجب تحول در عرصه علم و کشف یافتهها و نتایج جدید اقتصادی (اقتصاد دانشبنیان) شوند. استارتآپها همچنین با بومیسازی بسیاری از علوم و فناوریها میتوانند وابستگی کشور در این حوزه به دیگر کشورها را کاهش دهند و در آخر نقش آفرینی جوانان در این کسبوکارها و ایجاد شغلی پویا و کارآمد برای آنها از دیگر دلایلی است که نشان میدهد این کسبوکارهای نوپا همراستا تحقق اقتصاد مقاومتی هستند و نه مخالف یا مانع آن.
در این رابطه بخوانید: (استارتآپها بخشی از اقتصاد مقاومتی)، (سهم استارتآپها در اقتصاد مقاومتی)
همینطور در این رابطه بخوانید: (استارتآپها عامل پیشرفت)
6. ایده
بعضی عنوان میکنند شتابدهندهها به عنوان یکی از ارکان اصلی کارآفرینی استارتآپی نه تنها در پیشبرد ایدههای استارتآپی کمکی نمیکنند بلکه ایدههای ناب جوانان ایران را سرقت میکنند؟ منشا این تصور چیست و آیا صحیح است؟
بسیار روشن است که شتابدهندهها نه تنها دزد ایدهها نیستند بلکه از ایدههای استارتآپی محافظت میکنند. دلیل ترس از شتابدهندهها عدم آگاهی و شناخت از نوع فعالیت آنها است. همچنین باید اعتراف کرد بسیاری از ایدههای اولیه ایدههای عجیب و غریبی نیستند که مورد سو استفاده قرار بگیرند و بازار فعلی نیز پر است از ایدههای مشابه اما کارشناسان میگویند چیزی که کسبوکارها را از هم متمایز میکند تیمها هستند. شتابدهندهها ماموریت دارند تا تیمها را پیدا کنند بعد به آنها شکل و هویتدهند و از آنها تیمی در راستای تولید محصول و ارائه خدماتی با قابلیت رقابت در بازار بسازند.
دزدیده شدن ایدهها در شتابدهندهها سوءبرداشتی بیش نیست و افراد دارای ایده در ابتدا شروع و راه اندازی کسبوکار به دلیل نداشتن تیم مناسب و تجربه کار تیمی و همچنین نداشتن سرمایه مالی کافی با مشکلات بسیار روبهرو میشوند که در بسیاری از مواقع منجر به منحل شدن کسبوکار در گامها نخستین میشود.
با ایجاد زیستبوم کسبوکار با کمک شتابدهندهها در 2 سال اخیر، با همکاری سه ضلع این مثلث شامل کارآفرین، شتابدهنده و سرمایهگذار استارتآپها با تشکیل تیمهای حرفهای، به بلوغ رساندن ایدههای اولیه و نهایتا جذب سرمایه به مرحله تجاریسازی برسند رشد موفقی داشته باشند.
7. سبک زندگی
در مواردی گفته میشود که ظهور استارتآپها و استفاده از فناوریها بهخصوص فناوری اطلاعات سبب تغییر سبک زندگی اسلامی ایرانی به سبک غربی شده است؟ آیا استارتآپها اینگونه بودهاند؟
قرن 21، عصر فناوری و ارتباطات سریع و هوشمند است. در ایران نیز با توجه به رشدی که در حوزه فناوری اطلاعات در سالهای اخیر به وجود آمده و با آگاهی مردم از آخرین دستاوردهای این حوزه و اثر بخشی آن در زمینههای مختلف، از این فناوری چه از نوع تولیدات داخل و چه تولیدات دیگر کشورها بهرهبرداری شده است. دنیا در هر صورت تغییر میکند و مردم ایران نیز در راستای رشد نمیتوانند از دایره این تغییرات خود را کنار بکشند.
استارتآپها داخلی حداقل در گام نخست بیش از 80 درصد فعالیت خود (در هر 2 حوزه خدمات و تولید) را براساس نوع زندگی و نیازهای مردم کشور طراحی و پیش میبرند و راهاندازی استارتآپ متناسب با نیاز مشتری بومی و سبک زندگی ایرانی است.
به اعتقاد مدیر یک استارتآپ مذهبی فرهنگی، هر نوع تولید بومی در سبک زندگی مردم تاثیر میگذارد و نباید جلوی آن را گرفت، نه تنها برخلاف نظر عدهای که میپندارند استارت آپها ترویجگران سبک زندگی غربی در کشوراند، بلکه استارتآپها با فرهنگ کارآفرینی نوین متناسب با سبک ایرانی اسلامی توانسته بسیاری از فناوریها را بومی کرده و در اختیار مردم قرار دهند.
باید به این نکته توجه کرد اگر درصدد تولید و ارائه خدمات داخلی نباشیم مسلما خارجیها دست بکار خواهند شد، پس بهتر است به جای سنگاندازی و انتقاد از راهاندازی کسبوکارهای بومی درصدد حمایت و شکوفایی هرچه بیشتر آنها باشیم.
همینطور در این رابطه بخوانید: (به استارتاپها برچسب نزنیم)، (مذاکره درباره «اسنپ» و «تپسی»)
8. دادههای کاربران
برخی بر این باوراند که فضای استارتآپهای مبتنی بر اینترنت امنیت لازم را جهت حفظ دادهها و اطلاعات شخصی کاربران ندارند و امکان سو استفاده از آنها توسط بیگانگان وجود دارد؟ آیا این باور صحیح است؟
فضای کسبوکارهای اینترنتی، جزء شفافترین، روشنترین و مشخصترین کسبوکارها در کشور است، چشمانداز این کسبوکارها، مبادلات مالی آنها، مسائل مالیاتی و کلیه کارهایی که انجام میدهند نیز کاملا مشخص است.
این فضا در شرایط سخت و در فضای تحریمها و با حجم بالای مشکلات ایجاد شده و نباید آن را به آسانی نابود کرد. از سوی دیگر هماکنون روزانه میلیونها داده کاربران در شبکههایی اجتماعی مانند تلگرام در سرورهای خارجی مبادله میشود، در سرویسهای ایمیلی محرمانهترین اطلاعات جابجا میشود و هیچ کدام از سرورهای آنها در داخل کشور نیست، در چنین شرایطی نگرانی از دیتایی که در اختیار کسبوکارهای اینترنتی داخلی و قرار میگیرد بسیار عجیب است.
این در حالی است که به گفته موسس دیجیکالا به عنوان بزرگترین کسبوکار اینترنتی کشور دیتاسنترهای کسبوکارهای داخلی ازجمله دیجیکالا همگی داخلی، در فضایی امن بوده و حتی هیچگونه سروری در خارج از کشور ندارند که سوء استفاده از داده کاربران در آنها اتفاق افتد و آنها متعهد به درستی از اطلاعات هموطنان محافظت و صیانت داشته و خواهند داشت.
9. سرمایهگذاری خارجی
در برخی رسانهها چندی است موضوع سرمایهگذاری خارجی بر استارتآپها به عنوان یک خطر مطرح و به چالش کشیده شده است؟ آیا ورود سرمایهگذاران خارجی در این عرصه واقعا نگرانکننده است و ریسک نفوذ بیگانگان را افزایش میدهد؟ واقعیت این مسئله چیست و این ورود نیازمند چه تدابیری است؟
استارتآپها در راستای بلوغ ایده خود، رشد و ایجاد ارزش افزوده نیازمند سرمایه اولیه هستند. برای سرمایهگذاری درکسبوکارهای نوپا هیچ نوعی از وام یا مدلهای قدیمی جذب سرمایه کارساز نیست.
دیگر کارآفرینان کشور در دوران تحریمها با اتکای کامل به تجربه مدیریتی، دانش و سرمایه داخلی حرکت کرده و بعد از کاهش تحریمها با آگاهی به نیاز بر آمادهسازی کسبوکارهای ملی برای رقابت با شرکتهای چند ملیتی که قصد ورود به بازار کشورمان را دارند، برای دسترسی و انتقال دانش مدیریتی تراز جهانی جذب سرمایه خارجی را در نظر گرفتهاند. پس جذب سرمایهگذار خارجی نه تنها غلط نیست بلکه با رویکردی صحیح سبب معرفی کسبوکارهای کشور به جهانیان و گسترش بازارشان نیز میشود.
در فضای اقتصاد آزاد قرن حاضر شاهد این مسئله هستیم که سرمایه به دنبال فرصت است و شعاع پیرامونی آن را بیشتر میکند. هماکنون فرصت سرمایهگذاری در خاورمیانه رو به رشد است و محدود به ایران نیست. اگر فرصت در ایران باشد سرمایهگذار بیرونی ترغیب میشود. اما این اقتصاد باید بهگونهای باشد که منافع کشور هم تهدید نشود و شرایط سرمایهگذاری خارجی از سوی قانونگذار تبیین شود تا جذب سرمایه را در پیداشته باشد.
کارشناسان معتقد هستند، جذب سرمایهگذار خارجی تنها زمانی مقبول است که با تعهد انتقال دانش مدیریتی و در مرحلهای از رشد باشد.
همینطور در این رابطه بخوانید: (حمایت از کسبوکارهای داخلی)
10. نفوذ
بعضی استارتآپها را دریچه نفوذ بیگانگان به کشور میدانند و معتقداند این نوع کسبوکار، به راحتی اسباب نفوذ بیگانگان به ابعاد مختلف کشور را تحقق میبخشند؟ زمینهساز این مسئله چیست؟ و تلاش استارتآپها جهت جلوگیری از این مسئله چه بوده است؟
نگرانی از نفوذ بیگانگان به ابعاد مختلف کشور از جمله اقتصاد، سیاست، صنعت و شاید از همه مهمتر فرهنگ جامعه قابل قبول است، اما نمیتوان در این زمینه با تشویش یا افترا مسائل را پیشبرد و یا حل کرد.
از دیدگاه کارشناسان، بخشی از این اتهامها در مورد استارتآپها بیشتر به دلیل عدم شناخت نسبت به ماهیت این کسبوکارها و مزیتهایی است که اتفاقا میتواند ایجاد کنند. عامل دیگری که منجر به این تفسیر اشتباه شده این است که در سالهای گذشته به دلیل تحریمها، در مدتی طولانی درهای به روی اقتصاد جهانی بسته بوده و ظهور کسبوکارهای نوپا و ورود سرمایهگذاران خارجی، منجر شده که عدهای این پدیده برایشان جدید باشد و چون شناخت درستی از آن ندارند تعابیر درستی از این تغییر نکنند.
تلاش برای صیانت از نخبگان، منابع، ظرفیتها و استعدادهای کشور در برابر هرگونه تهاجم فکری و معنوی یک وظیفه ملی است؛ وظیفهای که در جامعه استارتآپی کشور هم بهخوبی احساس و گامهای موثری در جهت نیل به آن برداشته میشود. هرچند در این فضا عدهای با سوءاستفاده از این نگرانی ممکن است بحثهایی را مطرح کنند که با روح تلاشهای کارآفرینانه جوانان ایرانی همخوانی نداشته باشد.
حتی اگر خارجیها بخواهند از زاویه استارتآپها و از زاویه مسائل تکنولوژی و غیره نفوذ کنند، مطمئنا با آگاهی میتوان مانع این نفوذ بود. با این حال فعالان و صاحبان واقعی این فضا این ضرورت را درک کردهاند که در کنار فعالیتهای کارآفرینانه خود، با دیدی واقعگرایانه و در جهت منافع ملی، برای استقلال اکوسیستم استارتآپی کشور از هیچ تلاشی فروگذار نکنند. همچنین استارتآپها در ایران بخشی از اقتصاد مقاومتی کشور هستند و پایبند به امنیت ملی، آنها پایبند به اصول اخلاقی و اقتصاد مقاومتی هستند.
همینطور در این رابطه بخوانید: (کارآفرینی سد راه نفوذ)