کسب‌وکارهای نوپا چگونه می‌توانند مالکیت فکری ایده‌های خود را حفظ کنند؟

زمانی‌که خانه یا خودرویی را می‌خرید، به راحتی می‌توانید با ثبت سند مالکیت خودتان را نسبت به آن ثابت کنید. حال فرض کنید ایده‌ای خلاقانه برای ایجاد کسب و کارتان دارید، آیا می‌توانید فکر و ایده خود را هم به نام خود ثبت کنید؟

نوپانا به نقل از شهرآراآنلاین، شاید دیده باشید که گروهی با ایده‌ای جدید شروع به خدمات‌رسانی و کسب و کار می‌کنند ولی پس از مدتی همان خدمات در نام‌های جدید و توسط افراد دیگر تکثیر می‌شود. اینجاست که این سؤال مهم پیش می‌آید که یک استارتاپ چطور می‌تواند از مالکیت معنوی خود بر ایده‌های خلاقانه‌ای که دارد اطمینان حاصل کند؟

در این مطلب قصد داریم به چندوچون مالکیت معنوی در استارتاپ‌ها پرداخته و قوانین کشور را در این حوزه مورد بررسی قرار دهیم.

رجیستر شوید

یکی از راهکارهای حفاظت از ایده‌ها در کسب وکارها، ثبت قانونی یا همان رجیسترشدن است. موضوع مهمی که کسب وکارهای نوین با انجام آن می‌توانند زیر چتر حمایتی قانون قرار بگیرند.

دکتر «فاطمه قناد»، مدیرگروه حقوق تجارت الکترونیکی دانشگاه علم و فرهنگ، رجیستر شدن استارتاپ‌ها را به صورت ساده شامل چند مرحله می‌داند. از آنجایی‌که استارتاپ‌ها شخصیت حقوقی و شرکتی هستند، اول باید ثبت قانونی شرکت انجام دهند. در گام دوم اگر استارتاپ جنبه دانش بنیانی هم داشته باشد باید مجوزهای لازم از متولیان حوزه فعالیت خود را هم دریافت کند. برای مثال استارتاپی که در حوزه آی.تی فعال است باید از سازمان برنامه‌ریزی و بستگی به حسب مورد از وزارت ارتباطات مجوز دریافت کند یا اگر در حوزه صنعت فعالیت دارد از وزارت صنایع مجوز بگیرد. در کنار این موارد اگر استارتاپ‌ها ایده خاص و خلاقانه‌ای داشته باشند باید ایده‌های خود را هم ثبت کنند. همچنین ممکن است علامت خاصی برای خود داشته باشند که در این صورت علامت نیز باید در اداره ثبت علائم صنعتی ثبت شود.

از آنجایی که خارج از ثبت قانونی هیچ حمایتی از استارتاپ‌ها انجام نمی‌شود، بنابراین لازم است برای بهره‌گیری از حمایت‌ها ثبت حقوقی انجام دهند.

قانون چه می‌گوید؟

با وجود اینکه در چند سال گذشته تعداد استارتاپ‌ها در کشور رشد چشمگیری داشته است، هنوز بسیاری از افرادی که در این حوزه ورود پیدا می‌کنند از حقوق مالکیت فکری یا به اصطلاح عامیانه حق کپی رایت اطلاعات کافی ندارند.

اگر استارتاپی در حوزه ادبی و هنری فعالیت دارد، مالکیت فکری آن به حوزه‌های ادبی و هنری برمی‌گردد و شامل قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان مصوب سال ١٣۴٨ می‌شود. اگر فعالیت در زمینه صنعتی باشد، قانون ثبت علائم صنعتی و تجاری، مصوب سال ١٣١٠ که آخرین اصلاحات آن در سال ١٣٨۶ انجام شد، شامل حال آن‌ها می‌شود. همچنین استارتاپ‌هایی که در حوزه نرم‌افزار کار می‌کنند قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب سال ١٣٧٩ و استارتاپ‌های تجارت الکترونیکی، قانون فعالیت تجارت الکترونیکی مصوب سال ١٣٨٢ شامل آن‌ها خواهد شد.

استارتاپ‌هایی که درباره کسب و کارهای الکترونیک فعالیت می‌کنند، علاوه بر قانون تجارت الکترونیک که جنبه‌های حمایت از مالکیت فکری دارد، در مواردی هم از خود قوانین مادر که برای حمایت از مؤلفان و مصنفان است، بهره می‌برند. مالکیت فکری موضوعی تخصصی است و زمانی‌که وارد بسترهای فضای مجازی می‌شود، تخصصی‌تر می‌شود.

ایده‌ها ثبت نمی‌شوند

امیرحسین ظریف مقدم، وکیل پایه یک دادگستری، که در زمینه قوانین مربوط به استارتاپ‌ها تحقیقات مفصلی داشته است، معتقد است از آنجایی که مالکیت معنوی در قوانین حقوقی ایران شناخته شده نیست و قانون موضوعه‌ای برای این حوزه نداریم، اکثر افرادی که قصد انجام کاری بر مبنای ایده یا بر بسترهای فکری دارند، قابلیت ثبت ایده خود را ندارند و مجبور هستند با ضریب ریسک بالا به انجام کار خود اقدام کنند. این کار در واقع مانند این است که شما شعری را سروده و در فضای مجازی قرار دهید، هیچ ضمانت اجرایی برای شما وجود ندارد که شخص دیگری شعر شما را برندارد و به اسم خود چاپ نکند. ایده هم مانند همین شعر است، مگراینکه ایده در قالب سخت افزاری بروز پیدا کند تا بتوان از طریق ثبت علائم تجاری مثل لگوها و برندها به ثبت آن اقدام کرد. در غیراین‌صورت قانون مصوبی که مرجع رسیدگی به این مسائل باشد قانون تجارت الکترونیک است که متأسفانه زیاد در حوزه مالکیت معنوی ورود نکرده است.

ظریف، مالکیت معنوی را یک مفهوم وارداتی می‌داند که در کشور ما ترجمه شده ولی برای آن بستر اجرایی مناسب فراهم نشده است. وی معتقد است یکی از مواردی که می‌تواند به حفظ حق مالکیت فکری کمک کند قراردادهای محرمانگی است که در جهان کاربرد دارد. بر مبنای این قراردادها افراد قبل از ورود به پروژه پیش قراردادی را امضا می‌کنند و بر مبنای آن تعهد می‌دهند که مذاکرات و اطلاعات موجود در پروژه را فاش نکنند تا به این طریق از مالکیت معنوی ایده کسب و کار حفاظت شود. با وجود اینکه در قوانین کشور ما ضمانت اجرایی لازم برای حفظ اسرار در پروژه‌ها قرار داده نشده است، اما می‌توان قراردادهایی را تنظیم کرد و برای محرمانه ماندن اطلاعات ضمانت‌های اجرایی لازم را در آن‌ها درنظر گرفت. مثلا می‌توان برای ضمانت اجرا در قراردادها از طرف مقابل چک یا وثیقه گرفت.

حرکت به‌سوی اصلاح قوانین

از سال ١٣١٠ که با تصویب قانون ثبت علائم صنعتی و تجاری، بحث مالکیت معنوی به نوعی وارد ادبیات قانون‌گذاری کشورمان شد تا به امروز، قوانین مختلفی در این حوزه تصویب شده است. اما ضعف کلی که در این زمینه مشاهده می‌شود به‌روز نبودن قوانین و در بعضی موارد نبود ضمانت‌های اجرایی لازم برای آن‌هاست. این روزها با ظهور پدیده استارتاپ‌ها و ایده‌های خلاقانه برای کسب و کارها، لزوم توجه به قانون منسجمی برای حفاظت از مالکیت معنوی بیش از پیش احساس می‌شود. همگام با این نیاز قوانین کشور ما نیز در حال حرکت به سمت احترام بیشتر به حقوق معنوی است و ان‌شاءا.. در چندسال آینده شاهد حمایت بیشتر کارها خواهیم بود. قانون از مالکیت معنوی در کسب و کارها خواهیم بود.