مشکلات مشترک کسب‌وکارهای خاورمیانه

استارت‌آپ‌های خاورمیانه ‌معمولا با چالش‌های مشابهی مواجه هستند.

نوپانا: چشم‌انداز استارت‌آپ‌های خاورمیانه طی سال‌های اخیر به طرز چشم‌گیری تغییر کرده است. این در حالی است که کشورهای خاورمیانه، دهه‌های سخت و دشواری را در عرصه بین‌المللی تجربه کرده‌اند. از جنگ گرفته تا ناآرامی‌ها و انقلاب‌های پی در پی، تعویض دولت‌ها و چالش‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی را به وجود آورده است که راه را برای کارآفرینان و فعالان حوزه کسب‌وکارهای نوپا پیچیده می‌کند.

با این همه، اکنون ایده‌های نو همراه با رشد فناوری در این منطقه، سراسر خاورمیانه از دبی تا قاهره و تهران را فرا گرفته است؛ ایده‌هایی که ابزار لازم را برای کارآفرینان جهت بهبود ظرفیت‌ها و تجارت‌شان فراهم کرده و همزمان فرصت‌های سرمایه‌گذاری خارجی را در این منطقه افزایش داده است. البته موانع منطقه‌ای همچنان وجود دارند.

به گزارش نوپانا، در گذر زمان، به طور قطع و با همت فعالان عرصه کارآفرینی و استارت‌آپی، از موانع موجود درمسیر این فعالان اقتصادی کاسته می‌شود. اما برای برداشته شدن این موانع ابتدا باید آنها را شناخت. ر واقع با وجود پیشرفت‌هایی که در خاورمیانه رخ داده است، مجموعه‌ای از چالش‌های زیرساختی، مالی و ساختاری هم‌چنان وجود دارد.

مرکز تحقیقاتی ومضه، یک سازمان لبنانی است که علاوه بر سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌ها، در زمینه کارآفرینی نیز تحلیل‌هایی ارائه می‌کند. مرکز Silicon Oasis نیز سازمانی اماراتی است که با هدف آموزش و توسعه فرهنگ کار در جوامع عرب فعالیت کرده که شباهت زیادی به پارک علم و فناوری دارد. این سازمان که از سال 1996 در این حوزه شروع به کار کرده، در پی احداث سیلیکون‌ولی در بین کشورهای عربی بنیان‌گذاری شده است. این دو موسسه، در پی شناخت این موانع، تحقیقات زیادی انجام داده‌ و در گزارش‌هایی در سال 2015 منتشر کرده‌اند. در این گزارش‌ها مسائلی طرح شده که می‌توان از آنها به عنوان مهم‌ترین چالش‌های استارت‌آپ‌ها در خاورمیانه یاد کرد.

چالش‌های کشورهای منطقه:

با توجه به این مسئله که کشورهای منطقه از جمله کشورمان ایران هر روز بیشتر از روز گذشته در آستانه رشدی دیگر در حوزه استارت‌آپ‌ها قرار دارند، بهتر است که این چالش‌ها به خوبی معرفی شوند و مورد بررسی قرار گیرند.

سرمایه

سرمایه همه جای دنیا اهمیت ویژه‌ای در رشد کسب‌وکار دارد. مانند سایر مناطق دنیا، مسائل مرتبط با سرمایه‌گذاری و منابع مالی می‌توانند  برای استارت‌آپ‌های خاورمیانه، چالش‌های کلیدی باشند. برای کارآفرینان مستقر در خاورمیانه، موانع خاصی در خصوص فقدان سرمایه وجود دارد.
در گزارش مرکز ومضه خاطرنشان شده است که «فقدان‌های مالی» در خاورمیانه به بیش از 500 هزار دلار می‌رسد. در همین حال در گزارش Silicon Oasis آمده است، دو چالش اقتصادی بسیار مهم در خاورمیانه دسترسی به سرمایه و کمبود حمایت مالی از سوی بانک‌ها است.
با وجود اینکه در مجموع تلاش‌ها برای تغییر این شرایط آغاز شده است در هر دو گزارش تاکید شده است که بسیاری از بانک‌ها و سرمایه‌گذاران در منطقه در فهم مدل تجاری استارت‌آپ‌ها و نیاز به سرمایه‌گذاری طولانی مدت در این حوزه ناکام بوده‌اند.

در نتیجه گزارش Silicon Oasis که طی آن پرسشنامه‌ای تهیه و تکمیل شده، آمده است، 72 درصد استارت‌آپی‌های پاسخ‌دهنده، گفته‌اند در تامین سرمایه برای شرکت نوپای خود با سختی‌های بسیاری مواجهه‌اند. در مقابل تنها 12 درصد از 220 مشارکت‌کننده در این مصاحبه اعلام کرده‌اند که قادر به دریافت وام شده‌‌اند.
یک کارآفرین سوری، در گفت‌وگویی با Spark-Online در این‌باره گفته‌ است: «تامین منابع مالی و جذب سرمایه روندی زمان‌بر است. حتی پس از تایید، زمان زیادی طول خواهد کشید تا این سرمایه‌ها به حساب بانکی استارت‌آپ‌ها واریز شود.»
ماجرا به جایی ختم شد که حدود 70 درصد کارآفرینان، خود را تامین‌کننده سرمایه قرار داده‌اند و بسیاری از استارت‌آپ‌ها به ویژه‌ آن‌هایی که در کشورهای عضو شورای خلیج فارس فعالیت می‌کنند نیز اعتراف کرده‌اند که معمولا از سوی اقوام و دوستانشان مورد حمایت مالی قرار می‌گیرند.
ادامه گزارش مرکز تحقیقاتی ومضه، بر اهمیت «شتاب‌دهنده‌های تجاری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، شبکه سرمایه‌گذاران فرشته و حتی سرمایه‌گذاری‌های گروهی کوچک» در سراسر منطقه تاکید دارد. با این حال برای بسیاری از استارت‌آپ‌ها این منابع جهت پوشش نیاز‌هایشان ناکافی است.

مقررات دست‌وپاگیر

در کنار چالش جذب سرمایه، بسیاری از اقدامات و تلاش‌های کارآفرینان خاورمیانه توسط قوانین و انسدادهای قانونی مختل می‌شود. از جمله این مسائل که در گزارش مرکز تحقیقاتی Silicon Oasis به آن‌ها اشاره شده می‌توان از هزینه بالای ثبت تجاری و دریافت مجوز، ساختار مالکیت و در نهایت هم چارچوب مبهم قانونی نام برد. 81 درصد پاسخ‌دهندگان در این تحقیق گفته‌اند فهم قوانین دولتی و حقوقی این حوزه، بسیار دشوار است. 62 درصد دیگر نیز سیستم اداری و قوانین دست و پاگیر را یکی از مهم‌ترین موانع پیش‌برد ایده‌های خود دانسته‌اند.
در میان تجربیاتی که در این مطالعات آورده شده، یک کارآفرین مستقر در لبنان، تمامی این موانع را تایید و عنوان کرده است: «در کشورهای خاورمیانه همه چیز به زبان همان کشور نوشته شده و کسانی که به اندازه کافی به این زبان‌ها تسلط ندارند شرایط دشواری برای کارآفرینی یا سرمایه‌گذاری در پیش خواهند داشت. علاه بر این، اطلاعات لازم و کافی درباره وضعیت آن کشورها به صورت آنلاین وجود ندارد و اگر شما برای سوالی نیاز به پاسخ دارید باید به صورت پینگ‌پنگ‌وار میان موسسات مختلف جا‌به‌جا شوید.»

مهارت‌ها و استعداد‌ها

با این حال همه چیز به شرایط بیرونی و محیطی برنمی‌گردد. شاید وجود منابع مالی بیشتر و قوانین محدودکننده کم‌تر، به استارت‌آپ‌های خاورمیانه کمک زیادی کند، اما هم کارآفرینان و هم سرمایه‌گذاران مسائل دیگری را هم به عنوان چالش‌های عرصه استارت‌آپ‌های منطقه در نظر می‌گیرند که اگر به آن‌ها توجه شود می‌توانند به توسعه این بخش در حال توسعه بسیار کمک کند.
نکته بسیار مهمی که در مطالعات ومضه بر آن تاکید شده، آن است که کارآفرینان و استارت‌آپ‌های خاورمیانه و شمال آفریقا دچار فقدان برنامه‌ریزی‌های استراتژیک و مهارت‌های تصمیم‌گیری هستند. 44 درصد از افرادی که مورد بررسی قرار گرفته‌اند هم‌چنین نگران فقدان مهارت‌ها و سواد مالی کارآفرینان این عرصه هستند. 29 درصد سرمایه‌گذاران نیز «احساس می‌کنند طراحان استارت‌آپ‌ها توانایی کافی برای عملی کردن کافی ایده‌های خود را ندارند.»

در میان کارآفرینان، 30 درصد افراد مصاحبه شده ترجیح می‌دهند سرمایه‌گذاران بیشتر از آنکه پول در اختیار آن‌ها قرار دهند، برای آن‌ها ارزش قائل شوند. مطالعات Oasis نیز نشان داده که نیروهای این عرصه نوپا بیشتر به دنبال حمایت‌های پشتیبانی چون تضمین صدور ویزا و مجوز فعالیت هستند. ارائه کارکنان فنی و پرداخت حقوق نیروهای شایسته از دیگر انتظارات ارجح این کارآفرینان بوده است.
یک توسعه‌دهنده استارت‌آپ مصری در مصاحبه‌ای با وب‌سایت Editus در این باره توضیح داده است: «مجاب کردن افراد با استعداد برای خروج از شرکت‌های بزرگ و پیوستن به استارت‌آپ‌ها با توجه به حقوق اندکی که این شرکت‌های نوپا می‌توانند ارائه دهند، عامل بزرگ کمبود نیروهای مناسب در این عرصه است.»

آینده

بسیاری از مسائلی که استارت‌آپ‌های خاورمیانه و شمال آفریقا با آن مواجه‌اند منحصر به این منطقه جغرافیایی نیست، حتی اگر قاطعانه بگوییم بازارهای داخلی این منطقه ویژگی‌هایی منحصر به فرد دارند. این گزاره را می‌توان این چنین تفسیر کرد که در واقع هیچ دو کشوری در این منطقه دقیقا فضایی مشابه با یکدیگر ندارند. بنابراین طبیعی است که راه‌حل‌های هر یک از این کشورها نیز باید مبتنی بر مسائل منطقه‌ای آن‌ها تعیین شود.

مجمع جهانی اقتصاد،در مقاله‌ای که در سال 2011 منتشر کرد، برای استارت‌آپ‌های خاورمیانه 10 راهکار ارائه داده است. درست است که فضای استارت‌آپی این کشورها از آن موقع تاکنون بسیار پیشرفت کرده، اما نتایج حاصل شده در این مقاله هنوز هم قابل اعتنا هستند.
در این مقاله رویکرد‌هایی شامل «گسترش رویکرد جمع‌گرایی با هدف توسعه فرهنگ کارآفرینی در این کشورها، توسعه ارزش‌های این حوزه به کلاس‌های درس و دفاتر اداری و تشویق سرمایه‌گذاران خطرپذیر برای فراتر رفتن از تامین منابع مالی و ارائه حمایت‌های ساختاری برای استارت‌آپ‌ها» به عنوان راه حل ارائه شده است.
مواردی از این پیشنهادات تاکنون عملی شده اما اقدامات بیشتری هنوز باید در این عرصه صورت بگیرد؛ آنچنان که برخی از تحلیل‌گران و فعالان این عرصه می‌گویند «نیاز شدیدی به داستان موفقیت افراد متعدد این حوزه وجود دارد تا بتواند این اکوسیستم را روشن کند».

با تمام این تفاسیر هیچ چیزی مانند موفقیت، بذر موفقیت نخواهد بود.