فرار مغزها سیاسی‌ترین کلمه ۴۰ سال اخیر در کشور است

پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری شریف عنوان کرد: فرار مغزها سیاسی ترین کلمه ای است که در این ۴۰ سال کاربرد داشته و سوءاستفاده های زیادی از این اصطلاح صورت گرفته است. این کلمه با مقاصد سیاسی و اجتماعی در شبکه های مجازی و برخی رسانه های عمومی و برضد ایران مورد استفاده قرار می گیرد.

نوپانا: سال‌ها است که آمارهای مختلفی از مهاجرت دانشجویان به دیگر کشورها مطرح می‌شود برخی این روند را یک شرایط بحرانی توصیف کرده‌اند و بر این باورند که تاکنون ٧٠درصد از رتبه‌های برتر کنکور و مدال آوران المپیادها از کشور خارج شدند و برخی دیگر هم می‌گویند وضعیت مهاجرت دانشجویان و نخبگان به دیگر کشورها طبیعی است و هیچ جای نگرانی در این باره وجود ندارد.

بهرام صلواتی عضو هیات علمی دانشگاه شریف و پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری شریف از جمله استعدادهایی است که تجربه این چرخش نخبگانی را دارد و برای ادامه تحصیل به دیگر کشورها سفر کرده و بعد هم به ایران بازگشته است. این استاد دانشگاه، در سالهای پس از بازگشت به کشور آستین همت را بالا زده و خلا موجود در زمینه عدم وجود آمارهای مستند و مستدل چرخش نخبگان کشور را با راه اندازی رصد خانه ایران پر کرده است. برای رفع سوء تفاهمات موجود و کسب آخرین آمارهای ارائه شده در زمینه جا به جایی و چرخش استعدادها با این پژوهشگر به گفت و گو نشستیم.

صلواتی در آغاز گفت و گو با انتقاد از استفاده کلمه نامناسب «مهاجرت نخبگان یا تحصیل کردگان»، گفت: اصطلاح مهاجرت یا فرار نخبگان از کشور اصطلاحی غلط و رایج است که در مناسبات روزانه و به خصوص در شبکه های مجازی و رسانه های عمومی باب شده است. اصطلاحی پرکاربرد که به زودی شاهد اصلاح آن خواهیم بود.

این فعال عرصه پژوهش با بیان اینکه استفاده از اصطلاح فرار مغزها کار بسیار مغرضانه و غلطی است، گفت: برخی رسانه ها به دلائل نامعلومی بر استفاده و نهادینه کردن این اصطلاح اشتباه و مغرضانه اصرار دارند و سعی می کنند بی جهت بر سر مساله ای که تا این حد بزرگ نیست، مرثیه سرایی کنند.

صلواتی در ادامه تاکید کرد: آنها تلاش می کنند به خود و دیگران بباورانند که ایران جای ماندن و زندگی نیست و همه به دنبال مهاجرت و ترک کشور هستند. اما این موضوع واقعیت ندارد و یک دروغ تلخ و مضحک است.

این محقق برجسته کشور، معتقد است که باید روزنامه نگاران و خبرگزاری های معتبر و تخصصی در زمینه مهاجرت و جابه جایی نخبگان در کشور شکل بگیرد تا با دانش فنی درست و بر اساس مستندات و داده های قوی و مستدل در این زمینه اظهار نظر کنند و راه انتشار مطالب دروغ، خیالی و زاییده ذهن عده ای مغرض را ببندند.

وی تصریح کرد: جهانی‌شدن، مسائلی همچون جابه‌جایی مهارت ها، دانش، ایده ها و ثروت را از مرزهای ملی به همراه دارد و در این بین افزایش جابه‌جایی استعدادها و افراد متخصص و باکیفیت بالا از مهمترین اثرات جهانی شدن به شمار می رود.

به گفته صلواتی، افراد متخصص و تحصیل کرده هم مانند سایر گروه های مهاجرتی در پاسخ به فرصت های بهتر اقتصادی به خارج از کشورشان مهاجرت می کنند. «گردش استعدادها» که در حالت گسترده‌تر، از آن تحت ‌عنوان «گردش مغزها»  و یا «چرخش نخبگان» یاد می‌شود اصطلاحی است که معمولاً در توصیف جابه‌جایی مهاجران ماهری به‌کار می رود که در کشورهای خارجی برای مدت معینی زندگی و کار می‌کنند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود، اظهار کرد: در دنیا از مفهوم چرخش نخبگان و استعدادها استفاده می کنند. کسانیکه برای در یافت خدمات تحصیلی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بهتر به کشوری دیگر می روند. این چرخش نخبگان دو طرفه است و در تمام کشورها رخ می دهد.

تعداد دانشجویان بین‌المللی ۵ برابر شده است

وی افزود: در حال حاضر در دنیا به جای استفاده از کلمه اشتباه مهاجرت از واژه «جابه‌جایی» استفاده می کنند، به این معنی که جمعیت کشورها در طول سال جابه‌جا می شود و حرکت می کند. این کلمه غلط در زمانی معنا می داد که مسافرت به دیگر کشورها با مشکلات عدیده ای روبرو بود و افراد برای ترک همیشگی کشور خود به دیگر کشورها سفر می کردند.

به گفته صلواتی، امروز جابجایی افراد به معنای ماندن برای همیشه نیست و در واقع افراد برای بهره مندی از موقعیت ها، شرایط و امکانات بیشتر و بهتر به دیگر کشورها سفر می کنند و پس از چند سال یا به کشور خود باز می گردند و یا به کشور سوم می روند.

او همچنین اهمیت توجه به تفاوت‌های مفهومی و ساختاری جابجایی را یادآوری کرد و گفت: یکی دیگر از تفاوت های مهاجرت با جابه‌جایی این است که در دهه های گذشته معمولا این مهاجرت ها یک طرفه بود؛ اما امروز این جابه‌جایی ها گردشی است و یک طرفه اتفاق نمی افتد.

این فعال حوزه جابجایی استعدادها یا فارغ التحصیلان، در ادامه بیان کرد: امروز تعداد دانشجویان بین المللی ۵ برابر شده است و این رقم نسبت به ۲۰ سال گذشته افزایش قابل توجهی یافته است. این افراد ممکن است برای ادامه تحصیل به کشوری دیگر بروند و سپس به کشور خود بازگردند به همین دلیل اطلاق کلمه مهاجرت برای آنها درست نیست.

عضو هیئت علمی دانشگاه شریف همچنین بیان کرد: رتبه سازی و رتبه بندی برای کشورها در زمینه میزان مهاجرت نخبگان نیاز به وجود داده های استاندارد بین المللی و همه فهم جهانی است که هنوز چنین داده هایی در دنیا تعریف نشده است. به همین دلیل رتبه سازی برای ایران در زمینه میزان جابه جایی استعدادها نمی تواند منبع موثق و قابل استنادی داشته باشد.

صلواتی با اشاره به عدم وجود یک تعریف مشخص و ثابت از نخبگان در دنیا، گفت: در هر کشوری نخبگی معنای خاص خود را دارد، برترین های المپیادهای علمی، برگزیدگان المپیک های مختلف، مالکان اختراعات و ایده های نو، دانشمندان و حتی برخی چهره های سیاسی و فرهنگی در کشورهای مختلف به عنوان نخبه معرفی می شوند.

به گفته وی، از این به بعد در ایران به جای اصطلاع اشتباه و نادرست مهاجرت نخبگان از کلمه جابه جایی استعدادها یا فارغ التحصیلان استفاده می کنیم. زیرا باید بین جابه جایی استعدادها و مهاجرت های اقتصادی و اجباری که در پی بروز جنگ ها رخ می دهد، تفاوت قائل شد.

صلواتی ادامه داد: سال ۹۵ پس از تحصیل و کار در کشور آلمان به ایران بازگشتم، زمانیکه به ایران آمدم متوجه شدم که در زمینه آمار و اطلاعات حوزه جابه جایی تحصیل کردگان خلا زیادی در کشور وجود دارد و تمام آمارهای اعلام شده از اساس پوچ و غیرمستند است. به همین ×دلیل تیمی تحقیقاتی در این زمینه تشکیل دادیم و پیمایش های آماری مختلفی طبق مستندات موجود انجام دادیم.

وی همچنین تصریح کرد: برای شروع کار ابتدا اقدام به مطالعه و جمع آوری آخرین منابع اطلاعاتی موجود در دنیا کردیم و سپس یک تیم حرفه ای و تخصصی تشکیل دادیم. در این مدت نیز یک کتاب منتشر کردیم و بک جلد کتاب دیگر نیز در شرف انتشار داریم.

پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری شریف با اشاره به خلاهای موجود در این حوزه، گفت: عدم وجود داده های بومی و ملی موثق و منظم، عدم وجود مرجع علمی، پژوهشی و کاربردی تخصصی در حوزه مهاجرت و عدم برداشت صحیح از گزارشات بین المللی مهم ترین خلاهایی بود که در این زمینه داشتیم.

ارائه آمار بالا در زمینه گردش استعدادهای ایرانی مبتنی بر تجربیات شخصی

صلواتی ادامه داد: بسیاری از آمارهای اعلام شده درباره رتبه بالای ایران در جابه جایی نخبگان کشور، بر اساس تجریبات شخصی و برداشت های غلطی است که به شکل یک باور عمومی درآمده است.

وی با اشاره به انجام یک تحقیق در پژوهشکده سیاستگذاری شریف، گفت: در حال حاضر به دنبال انجام یک تحقیق علمی و مستند در حوزه میل مهاجرت ایرانیان هستیم که این تحقیق را در بین اساتید، دانشجویان، کارآفرینان و حتی اتباع افغانی انجام داده ایم و نتایج آن به زودی منتشر خواهد شد.

این پژوهشگر برتر درباره انجام یک تحقیق مستند درباره میزان جابه جایی استعدادهای کشور در رصدخانه مهاجرتی، عنوان کرد: این تحقیق را بر اساس داده های مستند سایت گالوپ ارائه کردیم. این تحقیق بین ۱۵۰ کشور بین سال های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ انجام شده است.

پژوهشگر پژوهشکده سیاستگذاری شریف همچنین تصریح کرد: داده های ارائه شده در این سایت بر اساس سه شاخص «جریان بالقوه مهاجرت»، «جریان بالقوه مهاجرت جوانان» و «جریان بالقوه جذب استعدادها» منتشر شده است. که رتبه ایران در شاخص جریان بالقوه مهاجرت، در بین ۱۵۰ کشور، رتبه ۸۷ است. در این رتبه تجمع کشورها نیز زیاد است.

ایران در رتبه نخست کشورهای مهاجرفرست دنیا قرار ندارد

وی در ادامه بیان کرد: در شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان نیز ایران رتبه ۷۷ و در شاخص جریان بالقوه جذب استعدادها رتبه ۷۸ را کسب کرده است. این موضوع نشان می دهد که وضعیت ایران در شاخص جریان بالقوه مهاجرت قابل قبول و خوب است و به هیچ عنوان ایران جزء کشورهای دارای آمار بالای مهاجرت قرار ندارد.

صلواتی با انتقاد از عدم وجود اقدامات مناسب در شاخص جریان بالقوه جذب استعدادها به کشور، گفت: در این حوزه خلاهای زیادی وجود دارد. اگر بتوانیم جذابیت های علمی کشور را به کشورهای همسایه و منطقه معرفی کنیم در این شاخص وضعیت بهتری خواهیم داشت.

این محقق داخلی با اشاره به اقدامات بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در خصوص بازگرداندن استعدادهای ایرانی خارج از کشور، بیان کرد: با برنامه ریزی های خوبی که در این زمینه صورت گرفته است توانسته ایم حدود یک هزار متخصص ایرانی مقیم دیگر کشورها را به ایران بازگردانیم که این موضوع بسیار ارزشمند و قابل قبول است.

وی ادامه داد: در شاخص جهانی رقابت پذیری استعدادها که توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شده است، شاخص هایی چون توانمندسازی، رشد، جذب، باز بودن راه خارجی و داخلی، نگهداشت استعدادها، مهارت های فنی و حرفه ای و مهارت های قابل کاربرد در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته است که در این شاخص نیز که بین ۱۵۰ کشور انجام شده است، ایران رتبه 72 را کسب کرده است.

این پژوهشگر برتر معتقد است که باید در حوزه جذب استعدادهای دیگر کشورها و بین المللی کردن دانشگاه های ایران تلاش بیشتری صورت گیرد. زیرا این عرصه بسیار بکر است و تلاش ها در این زمین بکر جواب می دهد و ثمره آن برای کل کشور خواهد بود.