مفاهيمی كه در كارآفرينی امروزي تغيير كرده‌اند

نوپانا:* در سال‌های اخیر، بسیاری از مفاهیم فرهنگی و اقتصادی تغییر کرده‌ و مصادیقشان عوض شده ‌است. خصوصا زبان ترجمه باعث شده است که تلقی جدیدی از مفاهیم و تعابیر قدیمی داشته باشیم. در زبان فارسی هنر به معنی «نیک‌مرد» بود که رفته‌رفته معادل فضیلت قرار گرفت. هرکجا در شعر یا نثر قدیمی به هنر برمی‌خوریم باید آن را فضیلت و فن و نیکویی معنا کنیم؛ اما در مواجهه با فرهنگ و تمدن غربی، مترجمین هنر را مقابل Art نشاندند و آن را به هنرهای هفتگانه تعبیر کردند.

 

درواقع زبان ترجمه باعث شده است که مفهوم و مصداق هنر در ذهن ما فارسی‌زبان‌ها تغییر کند و به جای آن «آرت» بنشیند. یکی از گرفتاری‌های جدی ما در امر گفتمان‌سازی علم و فناوری و همچنین فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان و کارآفرینی و نوآوری، همین است که علیرغم استفاده از تعابیر قدیمی، از آن‌ها مفاهیمی مراد می‌کنیم که در میان نو و کهنه‌اند و ما را دچار سوءتفاهم و کج‌فهمی می‌کنند. ساده‌ترین مثال دم‌دستی‌اش همین تعبیر «توسعه» است. توسعه هم‌خانواده است با وسعت و معنی لغوی‌اش همین گستردگی و وسیع شدن است، اما در عالم اقتصاد ما آن را معادل دولوپمنت (Development) به کار می‌بریم. به‌هیچ وجه دولوپمنت به معنی وسعت پیدا کردن و پهن شدن نیست. نزدیک‌ترین تعبیر به آن ظهور است و البته ظهوری که در دنیای عکاسی به کار می‌رود نه، ظهوری که در مباحث فلسفی و عرفانی، فیلسوفان و عارفان به کار می‌برند. درواقع معنی ابتدایی توسعه یعنی به ظهور رسیدن امکانات و توانایی‌ها و نیروهایی که پنهانند. به تعبیری یعنی به فعل رسیدن قدرت‌هایی که بالقوه در دست داریم. البته اهل فن و دانش‌آموختگان اقتصاد و سیاست می‌دانند توسعه چیست و وقتی در کلام خود از توسعه صحبت می‌کنند، می‌دانند از چه چیز صحبت می‌کنند، اما خیلی‌ها که می‌خواهند از معنی لفظ پی به باطن آن ببرند، بیراهه می‌روند و دچار اشتباه می‌شوند و فکر می‌کنند اگر کار خود را وسیع کنند و بساط خود را به پهنای کشور بگسترانند، پس توسعه را محقق کرده‌اند. برای همین هم هست که توسعه کمی را مقدم بر توسعه کیفی می‌دارند.

 

یکی دیگر از گرفتاری‌های ما در فرایند توسعه اقتصادی بحث کار و کارآفرینی است. در ذهن عموم ما کار و کارگری معادل هم هستند و توقعمان این است که مردم برای کار از خانه بیرون بزنند، به قدرت بازو یا فکر، چیزی را بسازند یا جابه‌جا کنند یا خدمتی ارائه دهند و کالایی بفروشند. حتی در لایه‌های پنهان ضمیر خود کارمندی را کار واقعی نمی‌دانیم. قدیمی‌ها معتقد بودند، مرد واقعی کسی است که اگر روی دوشش بزنند گرد و خاک بلند شود. در فرهنگ دینی هم کار یعنی زراعت یا پیشه‌وری یا بازار یا... اگر امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرماید بزرگ‌ترین تفریح مرد کار است، منظورشان همان کاری است که با تلاش بدن همراه است و خیرش به دیگران می‌رسد. برای همین هم هست که وقتی سیره حضرت را مطالعه می‌کنیم می‌بینیم که علی‌رغم تمکن مالی و موقعیت اجتماعی، چاه می‌کندند، به دست خود نهال خرما می‌کاشتند، آبیاری می‌کردند و... در ذهن ما کار معادل عرق ریختن و زحمت کشیدن است. کار بی‌زحمت، اجر و مزدی هم ندارد.

در واقع کار نقطه مقابل تنبلی است و مزد حلال به تنبل نمی‌رسد. حتی در فرهنگ متعارف نیز، در تلقی عمومی، چیزهایی مثل امضا کردن یا در جلسه شرکت کردن یا فکر کردن و از این قبیل، کار به حساب نمی‌آید. این همه بار منفی که بر عبارت جلسه و امضا تحمیل شده، نشانگر همین است که جامعه هنوز با مفهوم قدیمی کار مانوس است و کار به معنی جدید را کار به حساب نمی‌آورد. کارآفرین هم در تلقی عمومی کسی است که کارخانه می‌زند، تولید می‌کند، کارگران را بر سر کار می‌گمارد، به آن‌ها مزد می‌دهد و... اگر به قانون کار جمهوری اسلامی مراجعه کنید، دقیقا می‌بینید که فعالیت‌های فضای مجازی و تولید محتوای دیجیتال مانند راه‌اندازی و اداره فیس‌بوک، گوگل یا تلگرام و از این دست کارها، کار به حساب نمی‌آیند، مدیرانشان هم کارآفرین نیستند.

زاکربرگ دقیقا چه چیز تولید می‌کند؟ کارکنانش برای او چطور عرق می‌ریزند و زحمت می‌کشند؟ ماده اولیه کار او چیست و از کجا می‌خرد؟ تولیدش چیست و چطور می‌فروشد؟ حتی به لحاظ شرعی نیز نیازمندیم تا فقها با معانی جدید کار و کارآفرینی آشنا شوند و احکام جدید صادر کنند. مثلا در بحث بازرگانی، بازرگان از جابلقا متاعی می‌خرد، رنج سفر متحمل می‌شود و مخاطرات بسیاری را پشت سر می‌گذارد تا نهایتا به جابلسا برسد. در بازار جابلسا، او حق ندارد متاع خود را به هر قیمتی که خواست بفروشد. شرع و عرف به او اجازه می‌دهند تا به پاس زحمت و سرمایه‌اش درصدی روی متاع‌های خود بکشد و بفروشد.