تلگرام چگونه به مادر سوپراپ‌های کاربران ایرانی تبدیل شد؟

تلگرام ذاتا یک سوپراپ نیست، اما در ایران نقش یک سوپراپ را بازی می‌کند. این اپلیکیشن به بازار سیداسماعیلی تبدیل شده که در آن از شیر مرغ تا جان آدمیزاد می‌توان یافت. چطور شد که تلگرام به مادر سوپراپ‌های کاربران ایرانی تبدیل شد؟

نوپانا به نقل از راه‌پرداخت، در حالی که بسیاری از اپلیکیشن‌های شناخته‌شده، یک کار را به‌صورت ساده اما کامل انجام می‌دهند، تلگرام مجموعه‌ای از کارهای مختلف را به‌صورت ناقص انجام می‌دهد.

با تلگرام، ضمن امکان ارسال پیام‌های صوتی و تصویری برای دوستان‌تان، می‌توانید موسیقی دلخواه‌تان را پیدا و گوش کنید؛ بدون دغدغه گم‌شدن فلش مموری، فایل‌هایتان را به‌وسیله تلگرام منتقل یا نگهداری کنید و در ضمن همه این موارد، لباسی را از کانال زیباپوشان شعبه قیطریه، برای عزیزان‌تان خریداری کنید!

تلگرام که روز اول به‌عنوان یک پیام‌رسان متولد شد، امروز به پلتفرمی برای انواع کاربردها تبدیل شده است. در ایران که به گواه آمار یکی از کشورهای دارای بیشترین کاربر تلگرام در دنیاست، این اپلیکیشن کاربردهای مختلفی پیدا کرده است. در دنیا و خصوصا در کشورهای غربی مردم ترجیح می‌دهند از گجت‌های تخصصی و تک‌کاربرد استفاده کنند، اما به ‌نظر می‌رسد کاربران ایرانی همچون دیگر کاربران شرقی به استفاده از یک ابزار برای همه کارها علاقه دارند. در این گزارش نگاهی انداخته‌ایم به داستان تلگرام و بزرگ‌شدنش در ایران.

آتش را با آتش خاموش کن

۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۴، گزارشگر خبرگزاری فارس، احتمالا با شور و شعفِ زیرپوستی، مطلبی را با عنوان «موج مهاجرت کاربران تلفن همراه از وایبر به تلگرام /  فرصت مغتنم برای پیام‌رسان‌های ایرانی» نوشت. او با اشاره به کند شدن وایبر در روزهای اخیر، از موج پیوستن کاربران ایرانی به تلگرام نوشته و از اینکه خطر سرورهای اسرائیلی از سرمان گذشته، ابراز خوشحالی کرده بود. او به بیسفون و ساینا، دو پیام‌رسان ایرانی با حدود به‌ترتیب ۸۰۰ هزار و ۱۰۰ هزار کاربر هم اشاره کرده بود و گفته بود کنار رفتن وایبر، فرصت مناسبی برای موفقیت آنهاست.

آن زمان کسی نمی‌دانست که جایگزین‌شدن وایبر با تلگرام، مثل خاموش‌کردن آتش شعله یک کبریت به‌وسیله آتش یک مشعل بزرگ است!

ماجرا از اوایل دهه ۱۳۹۰ شروع شده بود. بعد از فیلترینگ فیس‌بوک و توئیتر و جریانات یکی، دو سال پیش از آن، تا مدت‌ها کسی دستش روی دکمه فیلترینگ برای سرویس‌های پرطرفدار نرفته بود و شاید احساس نیازی هم نبود؛ چراکه جوان‌ها دوباره سر درس و تفریحات، دوست‌بازی‌ها و چت‌کردن‌های قبلی‌شان برگشته بودند. همچنین با ظهور گوشی‌های هوشمند، اینترنت پرسرعت‌تر و اپلیکیشن‌هایی نظیر وی‌چت روی موبایل، رفته‌رفته از محبوبیت فیس‌بوک هم در میان نسل جدید کاسته می‌شد.

اما این وضعیت پایدار نماند. وی‌چت فیلتر شد؛ زمستان ۱۳۹۲. کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه گفت: «به‌دلیل اینکه نرم‌افزار وی‌چت علاوه بر جمع‌آوری کلیه اطلاعات موجود در گوشی‌های کاربران و رصد ارتباطات اعضا، حریم خصوصی آنها را نقض کرده و در عین حال این نرم‌افزار عامل انتشار بسیاری از محتواهای مجرمانه غیراخلاقی و مستهجن که برای نوجوانان ضررهای جبران‌ناپذیری را به‌دنبال داشته و به‌خاطر آسیب‌های اجتماعی بسیار زیادی که برای جامعه دربر داشته و دارد و همچنین به لحاظ اینکه ایجادکنندگان این نرم‌افزار در خارج از کشور قرار داشته و به ‌هیچ‌وجه پاسخگوی تخلفات خود و شکایات خانواده‌های زیان‌دیده نبوده و نیستند؛ بنابراین کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در اجرای درخواست‌های متعدد خانواده‌های آسیب‌دیده ناچار به فیلتر و مسدودسازی نرم‌افزار مذکور شده است.»

کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه البته توصیه کرده بود که «شما می‌توانید از سایر نرم‌افزارهای مشابه داخلی برای جایگزینی ارتباطات صوتی، متنی و تصویری و ویدئوی کم‌هزینه استفاده کنید.» اما مردم با گوشی‌های پیشرفته‌شان، به سراغ اپلیکیشن‌های خارجی دیگر نظیر لاین و وایبر رفتند.

پاییز و زمستان ۱۳۹۳، زمزمه‌ها برای فیلترینگ وایبر، لاین و تانگو آغاز شد. در اوایل سال ۱۳۹۴، چندین مرتبه کاربران وایبر با کند شدن و اختلال مواجه شدند که ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت، هرگونه نقش داشتن در این مساله را تکذیب کردند. اما بالاخره ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۴ (مه ۲۰۱۵)، وایبر هم به جمع فیلترشده‌ها پیوست.

از آن تاریخ به بعد، شاهد افزایش کاربران تلگرام و اوج‌گیری و سلطه بی‌چون‌وچرای آن در بازار ایران بودیم. سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ در چند دوره چندساعته، اختلال در سرویس‌دهی تلگرام به دلایل مختلف از جمله مشکلاتی که حکومت روسیه برای تلگرام ایجاد کرده بود، به وجود آمد. تلگرام دی‌ماه ۱۳۹۶ و در جریان اتفاقات آن برهه کشور، به‌صورت موقت فیلتر شد و از اردیبهشت ۱۳۹۷ تاکنون، به‌صورت دائم فیلتر بوده است. حتی مسئولان، وی‌چت را در زمستان ۱۳۹۶ رفع فیلتر کردند، اما دیگر هیچ‌کدام از اینها، در محبوبیت تلگرام برای عموم مردم تاثیر نداشت؛ گویی که دگران روند و آیند و تو تلگرام همچنان که هستی!

تلگرام یک پیام‌رسان است!

تلگرام یک سرویس پیام‌رسان متن‌باز مبتنی بر رایانش ابری است. تلگرام در سال ۲۰۱۳ (حدودا دو سال پیش از اوج‌گرفتنش در ایران)، توسط نیکلای و پاول دوروف راه‌اندازی شد و پس از دوره چندماهه کوتاهی، در مارس ۲۰۱۴ به ۳۵ میلیون کاربر فعال ماهانه رسید. این روند روبه‌رشد در سال‌های اخیر ادامه داشته و در مارس ۲۰۱۸، تعداد کاربران فعال ماهانه‌اش به ۲۰۰ میلیون رسیده است.

امکاناتی نظیر افزایش سقف تعداد اعضای گروه‌ها نسبت به وایبر و نمونه‌های مشابه، امکان ارسال فایل‌های مختلف و حجیم و همچنین استیکرهای جذاب و شخصی‌سازی‌شده تلگرام، از جمله اولین دلایل استقبال از آن بود.

اما در ادامه و به فاصله کوتاهی، امکانات جذاب و متنوع به این پیام‌رسان افزوده شد تا به‌مرور، تلگرام به محبوب‌ترین اپلیکیشن کاربران خود تبدیل شود. امکاناتی نظیر ساخت گروه‌هایی با هزاران عضو (ماکزیمم فعلی ۲۰۰ هزار عضو است)، ساخت کانال بدون محدودیت تعداد عضو، ساخت اکانت با آی‌دی (و کمک به ارتباط با سایر کاربران تلگرام ضمن ناشناس‌بودن شماره تماس سیم‌کارت)، چت‌های خصوصی و نابودشونده، قسمت پیش‌نویس یا saved messages، پیام صوتی و تصویری، تماس صوتی و البته ربات‌های مختلف با کاربری‌های متنوع، از جمله امکانات تلگرام هستند که بعضا هنوز هم در پیام‌رسان‌های دیگر وجود ندارند.

حتی مدتی است که تلگرام به‌وسیله ربات‌هایش، به سمت ابزارهای پرداخت الکترونیکی و کیف پول شدن هم رفته است.

همچنین تلگرام لایه‌باز است و همین زمینه را برای فعالیت توسعه‌دهندگان مختلف برای ارائه اپلیکیشن‌های مشابه و همچنین توسعه ابزارهای آن فراهم کرده است.

از طرفی، تلگرام رایگان است و تبلیغی هم در آن دیده نمی‌شود. در بخش پرسش و پاسخ بلاگ تلگرام آمده است: «ما به پیام‌رسانی سریع و امن و صد درصد رایگان اعتقاد داریم. پاول دوروف کمک مالی بزرگی به تلگرام کرده و ما هم‌اکنون به‌اندازه کافی پول داریم. اگر تلگرام کم آورد، قابلیت‌های غیرضروری پولی اضافه خواهیم کرد تا هزینه زیرساخت‌ها و حقوق توسعه‌دهندگان را تامین کنیم، اما درآمدزایی هیچ‌گاه هدف نهایی تلگرام نخواهد بود.»

رمزنگاری تلگرام؛ امنیت کاربران یا امنیت تروریست‌ها؟

یکی دیگر از مزیت‌های مهم تلگرام که سازندگان تلگرام تاکید ویژه‌ای بر آن دارند، امنیت بالای تلگرام است، امنیتی که این پیام‌رسان را در ارتباط با حکومت‌هایی نظیر روسیه و ایران، دچار چالش کرده است.

تلگرام از پروتکل رمزنگاری سیستماتیکی به نام MTProto استفاده می‌کند که توسط نیکلای دوروف و بر مبنای AES (رمزنگاری استاندارد رمزنگاری پیشرفته) ۲۵۶ بیتی متقارن، رمزنگاری RSA ۲۰۴۸ و پروتکل مبادله کلید دیفی ـ هلمن، توسعه داده شده است.

طبق بخش پرسش و پاسخ سایت تلگرام، MTProto از دو لایه پشتیبانی می‌کند؛ رمزنگاری کلاینت ـ سرور که در چت‌های فضای ابری (چت‌های معمولی) استفاده می‌شود و رمزنگاری سرتاسری (end-to-end) که برای secret chatها به کار برده می‌شود.

طراحان تلگرام مدعی هستند که رمزنگاری تلگرام قابل رمزگشایی نیست. آنها در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، دو مسابقه با جوایز ۲۰۰ هزار و ۳۰۰ هزار دلاری برگزار کردند. در این مسابقه‌ها، پیام‌های تلگرام به‌صورت رمزنگاری‌شده در اختیار عموم داوطلبان قرار گرفته و از آنها خواسته شده بود با رمزگشایی، متن پیام را افشا کنند. با پایان مهلت این مسابقه‌ها، تلگرام اعلام کرد که هیچ‌کس در این مسابقه‌ها برنده نشده است.

البته عده‌ای معتقدند که احتمال شکسته‌شدن رمزنگاری‌های تلگرام توسط هکرها، مخفی‌کردنش از تلگرام و فروش آن به حکومت‌ها با رقمی بالاتر از رقم جایزه تلگرام وجود دارد.

اما رمزنگاری سرتاسری چه اهمیتی دارد و چرا بحث‌برانگیز شده است؟ رمزگذاری سرتاسری به آن معناست که تمام پیام‌های ارسالی کاربر با کدهای خاصی ردوبدل می‌شوند که فقط دستگاه گیرنده و فرستنده قادر به شناسایی و استفاده از آنها هستند. به‌ این ‌ترتیب، هیچ شخص یا ابزار دیگری نمی‌تواند حتی در صورت دریافت پیام‌های ردوبدل‌شده بین دو دستگاه در میانه راه، آنها را رمزگشایی کند.

تلگرام مدعی است حتی سرورهای خود تلگرام هم ماهیت پیام‌های ردوبدل‌شده را درک نخواهند کرد و امکان مشاهده پیام کاربران از این طریق هم وجود ندارد. بنابراین رمزگذاری سرتاسری منجر می‌شود تا پیام‌های کاربر به امن‌ترین شکل ممکن ردوبدل شوند و به‌هیچ‌وجه قابل شنود نباشند. مخالفان تلگرام استدلال می‌کنند که این مساله باعث می‌شود تلگرام نتواند وظایف خود را در شناسایی تروریسم و عدم خدمت‌رسانی به آنها انجام دهد.

این مساله یکی از استدلال‌های ایران و روسیه در مخالفت و چالش با تلگرام است. به گفته سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) عاملان حمله ۲۰۱۷ متروی سن‌پترزبورگ از تلگرام برای ارتباط استفاده کرده بودند. روسیه بارها با اعمالی نظیر جریمه مالی و احضار به دادگاه، تلگرام را برای در اختیار قرار دادن کدهای رمزنگاری به سازمان اطلاعات و امنیت روسیه تحت ‌فشار قرار داده و البته مدیران تلگرام تاکید کرده‌اند که اطلاعات کاربران را در اختیار حکومت‌ها نخواهند گذاشت.

اما به نظر می‌رسد که در مجموعه دلایل استقبال ایرانیان از تلگرام، «امنیت» اولویت چندانی ندارد. با نگاهی گذرا به پلتفرم‌های ارائه اپلیکیشن‌های موبایلی نظیر پلی‌استور و کافه‌بازار، می‌توان مشاهده کرد که نسخه‌های ایرانی تلگرام نظیر موبوگرام، هاتگرام و طلاگرام، هر کدام ده‌ها هزار بار نصب شده‌اند، نسخه‌هایی که با بررسی‌های کارشناسان، امنیتی به‌اندازه تلگرام اصلی را ندارد.

اما به نظر می‌رسد گمانه‌زنی‌ها درباره رصد پیام‌ها در نسخه‌های ایرانی تلگرام، جلوی استقبال از آنها را نگرفته و استقبال از نسخه‌های ایرانی تلگرام به‌خصوص بعد از فیلتر شدن تلگرام اوج گرفته است. بر اساس آمار ارائه‌شده توسط عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در تیرماه ۱۳۹۷، تعداد کاربران طلاگرام و هاتگرام، پس از فیلتر تلگرام به بیش از ۲۶ میلیون نفر رسیده بوده است.

 تلگرام یک پیام‌رسان نیست، آچارفرانسه است!

همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، دلیل اولیه رو آوردن کاربران ایرانی به تلگرام، فیلترشدن وایبر، امکانات اولیه تلگرام نظیر سرعت بالای آن، استیکرهای جذاب و قابلیت‌های متنوع‌تر در ساخت گروه بود.

اما در ادامه، قابلیت‌های جدید تلگرام به‌خصوص سه ویژگی یعنی قابلیت ساخت کانال، بارگذاری فایل با ماکزیمم حجم ۱.۵ گیگابایت و ربات‌ها، باعث شد تا کاربران ایرانی، بخش گسترده‌ای از فعالیت‌های خود با گوشی موبایل را به‌وسیله تلگرام انجام دهند.

پیام‌رسانی متنی، صوتی و تصویری، تماس صوتی و ارسال فایل با فرمت‌های مختلف، از جمله استفاده‌های کاربران ایرانی از تلگرام محسوب می‌شود که جزء قابلیت‌های حیطه پیام‌رسانی این اپلیکیشن است.

اما در کنار این کارکردها، کاربران؛ گروه‌های کاری، خانوادگی، دوستانه و متفرقه زیادی را در تلگرام دارند (در زمان نگارش این متن، عضو گروهی شده‌ام که در کمتر از ۲۴ ساعت، بیش از ۲۰۰۰ نفر از دانشجویان سراسر کشور، به‌منظور جمع‌آوری کمک نقدی برای سیل‌زدگان استان گرگان به آن پیوسته‌اند). همچنین کانال‌های مختلف اطلاع‌رسانی، تجاری، سرگرمی و شخصی در تلگرام وجود دارند.

وجود این گروه‌ها و کانال‌ها، باعث شده تا تلگرام بستر مناسبی برای به‌اشتراک‌گذاری تصاویر و ویدئوها و موسیقی برای دیگران نیز باشد و تلگرام این‌گونه، به حوزه فعالیت اپلیکیشن‌هایی نظیر اینستاگرام و یوتیوب هم ورود کرده است. همچنین وجود ربات‌های مختلف نظیر ربات‌های موسیقی‌یاب با استفاده از بخشی از ترانه آن و ربات‌های دانلود ویدئو از یوتیوب و اینستاگرام، استفاده از تلگرام در زمینه موسیقی و ویدئو را تسهیل کرده است.

بر خلاف واتس‌اپ که فایل‌ها پس از یکی، دو بار دانلود و همچنین گذشت زمان، از دسترس خارج می‌شوند، پیام‌ها در سرورهای تلگرام هیچ‌گاه حذف نمی‌شوند. همین ویژگی، باعث شده تا کاربران از بخش پیام‌های ذخیره‌شده و کانال‌های یک‌نفره، برای نگهداری انواع و اقسام فایل‌های مورد نیاز خود و اطلاعات شخصی و بعضا محرمانه خود استفاده کنند. حتی با توجه به کیفیت خوب ضبط صدای تلگرام، می‌توان از آن به‌عنوان رکوردر استفاده کرد.

موارد و کاربری‌های بالا، موجب حضور گسترده کسب‌وکارهای خدماتی و حتی تولیدی در تلگرام هم شده است. جدا از استفاده کسب‌وکارها از تلگرام در زمینه‌هایی مانند بازاریابی و معرفی محصولات، خدمات پس از فروش و مدیریت ارتباط با مشتری، یکی از ساده‌ترین مدل‌های درآمدی از تلگرام، بحث تبلیغات در کانال‌ها و ربات‌هاست.