فرصتی برای بازگشت نخبگان فناوری

طی یک سال ونیم اخیر فقط 240 فارغ‌التحصیل 100 دانشگاه برتر جهان به کشور بازگشته‌اند.

 نوپانا به نقل از دنیای اقتصاد (لیدا ایاز): ایران قصد دارد از چالش پیش روی نخبگانی که با مشکل اقامت در آمریکا مواجه شده‌اند استفاده کند. فرصتی که قرار است طی آن به متخصصان و کارآفرینان از جمله در حوزه‌ آی‌تی که در خارج از ایران و به ویژه در آمریکا زندگی می‌کنند امکاناتی داده شود تا به‌صورت موقت یا دائمی به ایران بازگردند. به نظر می‌رسد دستور جدید ترامپ که البته با رای دادگاه‌های آمریکا اجرای آن تا حدودی بی‌اثر شده مسوولان ایرانی را بر آن داشته که به جبران عقب‌ماندگی و نادیده انگاشتن نقش نخبگان در صنعت تکنولوژی در سال‌های اخیر برآیند و درسی هم از کشورهای مشابه همچون چین، هند و روسیه بگیرند که در رقابت‌های استارت آپی و تولیدات نرم‌افزاری به واسطه نخبگان داخلی به طرز چشمگیری در دنیا موفق بوده‌اند.

دعوت از ایرانیان مقیم آمریکا

همزمان با شکل‌گیری کمپین‌های حمایت از نخبگان ایرانی که پس از اجرای دستور موقت رئیس‌جمهوری آمریکا با مشکل بازگشت به این کشور مواجه شدند، معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری ایران بیانیه‌ای صادر کرد و به ارائه اطلاعاتی از طرحی پرداخت که موسوم به همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم است. مسوولان در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان با همکاری 40 دانشگاه، پژوهشگاه و مرکز علمی و فناوری برجسته کشور تصمیم گرفتند با هدف بهره‌گیری از ذخایر علمی دانشمندان و متخصصان ایرانی مقیم آمریکا و انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور میزبان متخصصان و محققان ایرانی مقیم آمریکا شوند. براساس این تصمیم به نخبگان ایرانی مقیم خارج از کشور پیشنهادها و تسهیلاتی ارائه شده که از جمله آنها دریافت تسهیلات پسادکترا در ایران، گذراندن دوره‌های فرصت مطالعاتی، همکاری با استادان دانشگاهی، انجام سخنرانی و اجرای کارگاه‌های تخصصی، حمایت از طرح‌های فناورانه و اشتغال در شرکت‌های دانش بنیان است.

حمایت از فعالیت‌های فناورانه از مهم‌ترین تسهیلاتی است که قرار است به متخصصان و كارآفرینان ایرانی غیرمقیم ارائه شود و بر اساس آن از این افراد با سمت كارشناس، مشاور،‌ محقق بخش R&D یا مدیر در یکی از موسسات یا شرکت‌های شاخص علمی، فناوری، پژوهشی و صنعتی خارج از كشور حمایت می‌شود. مدل‌های دیگری در این بعد از حمایت پیش‌بینی شده که از جمله آنها اختصاص وام‌هایی تا مرز یک میلیارد ریال به متخصص یا كارآفرین برای هزینه‌های خرید تجهیزات، نیروی انسانی و هزینه اجاره محل طرح است. حمایت مالی دیگر نظیر تسهیل در روند دریافت تسهیلات از محل صندوق نوآوری و شکوفایی ‌در صورت تاسیس شركت‌ دانش بنیان، تسهیل ارتباطات با مراکز مصرف‌کننده، پژوهشی و صنعتی، بهره‌مندی از معافیت مالیات بر درآمد، آزاد بودن نقل و انتقال ارز از خارج از كشور به پارك فناوری پردیس و برعكس از طریق شبكه بانكی، معافیت از هرگونه عوارض گمركی ورود و صدور كالا و خدمات در چارچوب ماموریت‌های محول شده نیز از دیگر امکاناتی است که در چارچوب حمایت از متخصصان برای بازگشت پیش بینی شده است.

آمار بازگشت نخبگان

بازگشت متخصصان و نخبگان ایرانی غیر مقیم به ایران اما نشانه حضور دائمی آنها در کشور نیست چراکه داده‌هایی که از بازگشت آنها به کشور در نهادهای رصدکننده این آمار وجود دارد نشان می‌دهد که برخی از آنها به‌صورت موقت و محدود برای همکاری با ایران در رفت و آمد هستند که یکی از علت‌های اصلی این موضوع فشار مراکزی است که این متخصصان در آنها مشغول به کارند و برای انتقال اطلاعات و تکنولوژی با ممنوعیت مواجهند و این مساله هم باعث شده تا آنها در لیست رسمی متخصصان بازگشته به کشور جای نگیرند چراکه آنها در سفرهایی که اغلب حالت تفریحی به ایران دارد به انتقال دانش وفناوری به کشور کمک می‌کنند.

به همین علت مراکز دارنده این آمارها در ایران سعی می‌کنند تا به‌طور رسمی اطلاعاتی را منتشر نکنند تا از مخاطرات احتمالی که می‌تواند مانع ادامه کار آنها در مراکز خارج از کشور شود، جلوگیری کنند.

اخیرا علی مرتضی بیرنگ، معاون امور بین‌الملل و تبادل فناوری معاونت علمی و فناوری اعلام کرد که پس از گذشت یک و نیم سال از اجراشدن این طرح در داخل ۲۴۰ نخبه که فارغ‌التحصیل ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا هستند به کشور بازگشته‌اند. او همچنین از درخواست نزدیک به 1250 نفر از متخصصان و نخبگان خارج از کشور برای همکاری با مراکز علمی داخل کشور خبر داد که در قالب سخنرانی‌های علمی تعریف شده است. به گفته این افراد با مذاکراتی که با دانشگاه‌های کشور داشته‌اند متعهد می‌شوند به‌عنوان استاد معین سالانه یک ماه را به تدریس در دانشگاه اختصاص دهند؛ بنابراین تعداد افرادی که در این طرح اعلام آمادگی کرده‌اند بیش از 240نفری است که به کشور بازگشته‌اند و به‌صورت ثابت حضور دارند. بر اساس اعلام معاونت امور بین‌الملل و تبادل فناوری معاونت علمی و فناوری 40 نفر از نخبگانی که به کشور بازگشته‌اند فارغ‌التحصیل 10 دانشگاه برتر دنیا ازجمله هاروارد، ام‌آی‌تی، استنفورد، برکلی و ... از کشورهای آمریکا و کانادا هستند.

نرخ مهاجرت ایرانیان؛ 5/ 1 درصد

با وجود اینکه گفته می‌شود هرسال متخصصان و نخبگان فراوانی از ایران چه با داشتن تحصیلات تکمیلی و چه بدون آن جذب کشورهای توسعه یافته و دارای شرایط مناسب برای پیشرفت می‌شوند اما آمارهای رسمی و بین‌المللی می‌گوید هنوز زنگ خطر جدی برای ایران به‌صدا در نیامده است. براساس گزارش‌هاي معتبر بين‌المللي با موضوع مهاجرت و جابه‌جايي بین‌المللی افراد تحصیلکرده، داده‌ها و روندهای کلان مهاجرت در سطح دنیا حاکی از افزایش دو برابری مجموع مهاجران از سال 2000 تا 2010 است. در سال 2013، جمعا 5/ 231 میلیون نفر خارج از وطن خود زندگی می‌کردند كه در اين گزارش ایران جزو کشورهای اصلی مهاجر فرست دنیا محسوب نمی‌شود. در گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (2015) ايران جزو 20 کشور اول و در گزارش بانک جهانی (2016) جزو 30 کشور اول اعزام‌کننده مهاجر قرار ندارد. نرخ مهاجرت ایران به کل جمعیت به‌صورت تجمیعی 5/ 1 درصد تا سال 2013 بوده است که از میانگین جهانی 2/ 3 درصدی و اکثر کشورهای با وضعیت توسعه مشابه پایین‌تر است.

بر اساس آخرین گزارشOECD در مورد افراد ترک وطن کرده، مجموعا 845 هزار نفر ایرانی مهاجر در کشورهای OECD وجود دارد که معادل 5/ 1 درصد از جمعیت کشور است که کمتر از نصف میانگین جهانی 2/ 3 درصدی و کمتر از یک‌سوم میانگین 5 درصدی در کشورهای اروپایی است. درخصوص مهاجران ایرانی به کشورهای OECD، می‎توان گفت بیش از 60 درصد به کشورهای انگلیسی‌زبانِ آمریکا، کانادا، انگلیس و استرالیا مهاجرت کرده‎اند که بیشترین سهم آن با 35 درصد در کشور آمریکا زندگی می‎کنند. براساس گزارش بین‌المللی مهاجرت سازمان ملل (2015) تا سال 2013 در مجموع اکثریت مهاجران ایرانی به کشورهای آمریکا، آلمان، کانادا، انگلیس و سوئد عزیمت کرده‎اند. در نهایت از منظر نرخ و میزان کلی مهاجرت، ایران طبق هیچ گزارش معتبر بین‌المللی جزو کشورهای با نرخ بالای مهاجر فرست محسوب نمی‌شود و نرخ مهاجرت کشور در مقایسه با میانگین 2/ 3 درصدی جهانی پایین‌تر و کمتر از نصف آن است. در سال 2015، رتبه کشور از نظر تعداد مهاجر ارسالی، پنجاه و چهارم دنیا است.

طبق آمار و اطلاعات موسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین، تعداد دانشجویان بین‌المللی از 3/ 1 میلیون در سال 1990 به 5میلیون دانشجو در سال 2014 رسیده است و ایران جزو کشورهای با تعداد بالای اعزام ‌کننده دانشجو به کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود. چین، روسیه، کره‌جنوبی و هند چهار کشور اول ارسال‌کننده دانشجو به کشورهای توسعه ‎یافته هستند (OECD, 2105). نکته قابل‌توجه حضور عربستان سعودی بین کشورهای فرستنده دانشجو به کشورهای OECD است. رشد 218درصدی دانشجویان این کشور نسبت به سال 2012 می‌تواند نشان‌‎دهنده سیاست این کشور برای اعزام دانشجو به خارج از کشور باشد.  ایران با داشتن 32758 دانشجو در کشورهایOECD در میان 10 کشور برتر فرستنده دانشجو قرار ندارد. طبق گزارش مشترک سازمان ملل و OECD ایران با حضور در پایین‌ترین سطح طبقه بندی جهانی از نظر این شاخص، در زمره کشورهایی است که نرخ مهاجرت افراد تحصیلکرده به کل جمعیت تحصیلکرده در آن، در طبقه کمتر از 5درصد قرار دارد. ایران با اعزام 9600 دانشجو به کشور آمریکا، رتبه 28 (از 91 شهر عمده) و 19 (از 74 کشور مورد بررسی) اعزام دانشجو به آمریکا را به خود اختصاص داده‌اند که از نظر تعداد کل، دانشجویان ایرانی تقریبا 7 درصد از تعداد کل دانشجویان بین‌المللی وارد شده به آمریکا در بازه زمانی 2008 تا 2011 را تشکیل می‌دهند.

ایران شریک علمی آمریکا

آمار پایگاه Times Higher Education نشان می‌دهد ایران سی‌وششمین شریک علمی آمریکا در جهان محسوب می‌شود. دستور دونالد ترامپ برای مدتی محققان ایرانی و آمریکایی را در بهت و سردرگمی بزرگی فرو برد. به گزارش ایسنا، آمارهای منتشرشده از میزان فعالیت‌های علمی بین ایران و آمریکا نشان می‌دهد که این فعالیت‌ها در فاصله سال‌های 2011 تا 2015 رشد قابل توجهی داشته و خروجی‌ همکاری محققان ایرانی و آمریکایی بسیار قابل توجه بوده است؛ به‌طوری که بیش از 8800 مقاله علمی در این مدت منتشر شده که تنها 28 مقاله کمتر از تعداد مقاله‌های مشترک بین آمریکا و جمهوری ایرلند است. این تعداد نسبت به سال‌های قبل از 2011 بیش از 61 درصد افزایش یافته است.

کیفیت مقالات تولیدی مشترک بین ایران و آمریکا به حدی است که میزان ارجاعات و استفاده از آنها از مقالات اختصاصی هر دو کشور و از میزان میانگین جهانی ارجاعات به تحقیق‌ها بیشتر است. در حال حاضر میانگین ارجاعات مقالات مشترک حدود 84/ 1 است، در حالی که این تعداد برای مقالات اختصاصی آمریکایی و ایرانی به ترتیب 46/ 1 و 84/ 0 است. میانگین جهانی این رقم برابر با یک است.