افزایش توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان در بازار ضروریست

شرکت‌های دانش‌بنیان باید بپذیرند که توان رقابت‌پذیری خود را افزایش دهند.

نوپانا، به نقل از ایسنا: معاون نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری،‌ صدور گواهی انطباق، برگزاری نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی، تغییر برخی قوانین و ایجاد هماهنگی میان دستگاه‌ها را از جمله اقدامات در راستای توسعه بازار و بازارسازی برای محصولات دانش‌بنیان  دانست و گفت: توصیه من این است که این شرکت‌ها همانطور که توانمندی خود را در حوزه‌ تحقیق توسعه می‌دهند، باید توانمندی خود را در حوزه بازار و امور حقوقی مناقصات افزایش دهند.

دکتر محمود شیخ‌زین‌الدین روز گذشته  ۱۲ خرداد ۱۳۹۷ دار فانی را وداع گفت. متن زیر آخرین مصاحبه تفصیلی اوست که توضیحاتی در خصوص بازارسازی، تعریف کالای ساخت داخل، ضرورت کاهش حمایت‌ها از محصولات دانش‌بنیان  و تلاش‌های صورت گرفته با محصولات خاص با بازار محدود ارایه کرد.

او همچنین در این مصاحبه که تاکنون منتشر نشده است، به همه اعتراضات در زمینه زمان‌بر بودن ارزیابی‌های محصولات دانش‌بنیان  پاسخ داد و یادآور شد که در اکثر موارد زمان‌بر بودن این ارزیابی‌ها به دلیل بی‌اطلاعی شرکت‌های دانش‌بنیان است اما در عین حال از سوی معاونت علمی سازوکاری برای بررسی شکایات و اعتراضات شرکت‌ها در این زمینه ایجاد شده است.

توضیحات در خصوص زمان‌بر بودن ارزیابی‌ها
مرحوم دکتر محمود شیخ زین‌الدین، در خصوص ارزیابی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان  با تاکید بر اینکه این فرآیند اگر چه تازه شروع شده است، افزود: هر فرآیندی دوران بلوغ را طی می‌کند و فرآیند ارزیابی‌ شرکت‌های دانش‌بنیان نیز به تدریج بهتر شده است، هر چند که با ایده آلی که شرکت‌ها مد نظر دارند، فاصله دارد.

او اضافه کرد: آنچه که در معاونت علمی در این زمینه انجام شد، این بود که فرآیند ارزیابی شرکت‌ها  وارد سیستم اداری و  کارمندی نشد و از نظر ما این اقدام، اقدامی مناسب است که کارگزاران ما از بخش خصوصی اآن را اجرایی کردند.

شیخ‌زین‌الدین مزایای اجرای ارزیابی در بخش خصوصی را ایجاد رقابت سالم میان کارگزاران عنوان کرد و یادآور شد: کیفی سازی و کاهش زمان ارزیابی‌ها از دیگر مزایای این روش است ضمن آنکه سیستم ارزیابی برای کارگزاران در نظر گرفته شد و معاونت هر ماه جلساتی را برای کارگزاران برگزار می‌کند و آموزش‌های لازم را به آنها ارایه می‌دهد.

شیخ‌زین‌الدین با اشاره به برخی اعتراضات نسبت به طولانی شدن فرآیند ارزیابی‌های فناوری، توضیح داد: در برهه‌ای از زمان شرکت‌ها آگاهی زیادی نسبت به فرآیندهای ارزیابی نداشتند و به تدریج آیین نامه‌های مربوط به ارزیابی‌ها در اختیار شرکت‌ها قرار داده شد.

او با بیان اینکه دانش‌بنیان بودن یک شرکت تنها به معنی تولید محصول پیچیده نیست، ادامه داد: مفهوم دانش‌بنیان  بودن، تسلط به تولید محصولات فناورانه، کسب دارایی‌های غیر ملموس و تولید برنامه‌ریزی شده محصولات است، ضمن آنکه ارتقای سطح فناوری نیز بر اساس توانمندی‌های خود شرکت‌ها است. از این رو اگر در برخی موارد ارزیابی‌های زمان‌بر می‌شود، به دلیل این است که اطلاعاتی که شرکت‌ها ارایه می‌دهند، ناکافی است.

شیخ‌زین‌الدین با اشاره به آمارها با تاکید بر اینکه زمان ارزیابی‌ها کوتاه‌تر شده است، یادآور شد: در حال حاضر ارزیابی‌ها در مدت ۲ ماه انجام می‌شود، مگر آنکه شرکتی مدارک خود را تکمیل نکرده باشد و یا مدارک لازم را در اختیار کارگزاران قرار ندهد. در صورتی که مدارک درخواست شده از سوی شرکت‌ها ارایه شود، فرآیند ارزیابی‌ها بیش از ۲ ماه نخواهد بود.

کم اطلاعی ارزیاب‌ها از فناوری‌ها
معاون نوآوری و تجاری سازی فناوری معاونت علمی با بیان اینکه ممکن است در برخی موارد ارزیاب‌ها از فناوری‌های ارایه شده اطلاعات کافی را نداشته باشند، اظهار کرد: اما تلاش شده است فرآیند به طوری تعریف شود که در انتخاب کارگزاران دقت شود؛ اما باید گفته شود که همیشه ارزیاب‌ها تصمیم‌گیران نهایی نیستند بلکه «سرارزیابان» تصمیم نهایی را اتخاذ می‌کنند.

او اضافه کرد: ارزیابان با مراجعه به شرکت‌های دانش‌بنیان  گزارشی را تهیه می‌کنند و تصمیم‌گیری نهایی با سرارزیابان است، اما از سوی دیگر امکان رسیدگی به اعتراضات شرکت‌های دانش‌بنیان در این زمینه وجود دارد تا در این زمینه تجدید نظر صورت گیرد.

شیخ‌زین‌الدین، در خصوص برخی اعتراضات درباره قدیمی‌شدن فناوری‌ها به دلیل زمان‌بر بودن فرآیند ارزیابی با بیان اینکه این امر بعید است، خاطرنشان کرد: ممکن است شرکت‌ها برای دریافت وام مشکلاتی داشته باشند، اما برای ارزیابی‌ این امر وجود ندارد.

اجماع نظر برای ارایه تعریفی از کالای ایرانی
شیخ‌زین‌الدین با اشاره به وضعیت تجاری‌سازی فناوری‌ها با تاکید بر اینکه با شرایط ایده‌آل فاصله داریم، گفت: یکی از چالش‌هایی که در این زمینه داریم، این است که استراتژی کشور برای محصولات دانش‌بنیان  معطوف به عرضه محصولات است تا تجاری‌سازی آنها. به این معنی ‌که کمک کردیم یک گروه پژوهشی ایجاد شود و بعد تبدیل به شرکت شده و شرکت ایجاد شده در نهایت در پارک‌های علم و فناوری مستقر شوند.

او با بیان این‌که همه این اقدامات منجر به تولید محصول می‌شود، یادآور شد: اما ما خیلی استراتژی معطوف به «ایجاد و تحریک تقاضای محصولات دانش‌بنیان » نداریم و همچنین در بازارسازی کار زیادی انجام نشده است. ممکن است در برخی موارد در بازارسازی کاری انجام داده باشیم اما در بازارسازی به این مفهوم که محصولی را که همیشه از خارج وارد می‌کردیم و الان بستری فراهم شده تا در داخل تولید شود و به فروش برسد، کمتر انجام شده است.

او تاکید کرد: بسیاری از ابزارهایی که در استراتژی معطوف به تقاضا موثر است، فنی نیست؛ بلکه از جنس اقتصادی و مدیریتی مانند تامین مالی، نظام استاندارد و مالکیت فکری است؛ از این رو تلنگری به محققان دانشگاهی است که اگر می‌خواهند محصولی را به بازار برسانند مطلع باشند که محصول تولید شده چه میزان متکی بر بخش فنی و چه میزان متکی بر بخش غیر فنی است.

به گفته این او، بخش فنی محصولات فناورانه در سطح TRL (آمادگی فنی) ۲ و ۳ حدود ۱۰ درصد و یا حتی کمتر از کل گردش مالی را تشکیل می‌دهد و مابقی صرف اقدامات دیگر برای بازارسازی می‌شود.

معاون نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی با بیان اینکه ما در این زمینه در کشور خلاهایی داشتیم، خاطر نشان کرد: اقداماتی که در معاونت علمی طی سال‌های اخیر انجام شد، در جهت تحریک تقاضا بوده است. به عنوان مثال برگزاری نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی ساخت داخل یکی از مصادیق تحریک تقاضا و بازارسازی است. به گونه‌ای که در ۵ سال گذشته  ۴۰۰ میلیارد تومان تجهیزات آزمایشگاهی ساخت داخل به فروش رفته است.

شیخ‌زین‌الدین با بیان اینکه ما در این نمایشگاه علاوه بر تجاری‌سازی یاد گرفتیم که به چه محصولی «ساخت ایران» بگوییم، افزود: از آنجایی که ما معیارهایی برای ساخت ایران نداشتیم، این موضوع یکی از چالش‌های ما بود و ضمن اینکه امسال «حمایت از کالای ایرانی» مطرح شده است که همین موضوع محل بحث ما بود.

او در این باره توضیح داد: فرض کنید یک محصول برای کشور آلمان است، اما بسیاری از قطعات آن ساخت آلمان نیست و یا دستگاه تلفن همراه بخش‌های زیادی از قطعات آن در کشور چین ساخته می‌شود، اما در نهایت به آن محصول ساخت چین گفته نمی‌شود.

شیخ‌زین‌الدین اضافه کرد: از نظر ما کالایی ساخت ایران است که دانش فنی تولید و طراحی آن برای ایران باشد و قادر به اصلاح و تغییر آن باشیم.

استانداردسازی دومین چالش تجاری‌سازی‌
شیخ‌زین‌الدین مشکل عمده تجاری‌سازی در کشور را نبود زیر ساخت‌های «فنی»، «حقوقی»، «مدیریتی» و «مالی» دانست و گفت: محصولات دانش‌بنیان  برای تجاری‌سازی باید به نحوی تاییدیه کیفیت، فنی و عملکردی داشته باشند که برای این منظور با پیگیری‌هایی که با سازمان ملی استاندارد انجام دادیم،‌ مصوب شد که به محصولات داخلی گواهی «انطباق» یا گواهی محصول اعطا شود.

او با تاکید بر اینکه تنها راهی که شرکت‌ها بتوانند محصولات خود را بفروشد برسانند، دریافت نشان استاندارد است، ادامه داد: اما نشان ملی استاندارد تنها به کیفیت محصولات بسنده نمی‌کند، بلکه باید محصول به تولید نیمه‌صنعتی رسیده باشد. حال فرض کنید شرکتی به دانش فنی ساخت فریزرهای منهای 80 دست یافته، اما به تولید نیمه‌صنعتی نرسیده باشد. چنین شرکتی نه قادر به جذب سرمایه است و نه می‌تواند نشان ملی استاندارد دریافت کند.

شیخ‌زین‌الدین اضافه کرد: بر این اساس یکی از اقدامات ما مصوبه شورای عالی استاندارد است که بر اساس این مصوبه به محصولات دانش‌بنیان «گواهی انطباق» می‌دهد. این گواهی محصولات را از دریافت نشان ملی استاندارد بی‌نیاز می‌کند.

به گفته این مقام مسوول با انطباق محصول تولید شده داخل با استانداردهای موجود، گواهی  انطباق به شرکت‌های دانش‌بنیان  داده می‌شود.

معاون نوآوری و تجاری سازی فناوری معاونت علمی با ‌تاکید بر اینکه ما از این جنس مشکلات زیاد داریم، ادامه داد: علاوه بر آن شرکت‌های دانش‌بنیان در خدمات بعد از فروش نیاز به اقدامات موثرتری دارند تا مشتریان بعد از خرید رضایت لازم را داشته باشند. قطعا ما نمی‌خواهیم برخی از تجارب ناموفق در حمایت بی حد و حصر از محصولات ساخت داخل را در حمایت از محصولات دانش‌بنیان  تکرار کنیم.

او ادامه داد: درست است که مصرف کنندگان این وظیفه ملی را دارند که محصولات داخلی را خریداری کنند، اما همزمان تولیدکننده باید تلاش کند تا مصرف کننده از محصولی که خریداری کرده است، دچار خسران نشود که برای این منظور یکسری اقدامات در زمینه‌های تامین مالی و کیفیت محصولات باید از سوی دولت اجرایی شود.

تدابیر کشور برای تولید محصولات با بازار محدود
شیخ‌زین‌الدین اندازه بازار را از جمله عوامل موثر در تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان دانست و اظهار کرد: ممکن است در مورد برخی از محصولات دانش‌بنیان  نتوان به سمت تولید آن‌ها رفت، چون در سال به تعداد کمی از آنها نیاز است که باید در مورد این محصولات تصمیم‌گیری شود، ضمن آنکه در معاونت علمی تدابیری در این زمینه اندیشیده شده است.

معاون نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی اضافه کرد: معاونت علمی در مورد محصولات پیچیده حوزه سلامت مانند تجهیزات پیشرفته که از سوی شرکت‌ها تولید شده است، اقدام به پیش‌خرید این محصولات با نصف قیمت برندهای اول دنیا ‌کرده است؛ چون تعداد مورد نیاز آن زیاد نیست و این اقدام در تجاری‌سازی این محصولات موثر است.

او با بیان اینکه شرکت‌هایی که توانسته‌اند در زمینه فروش محصولات توفیقاتی به دست آورند، بخش خدمات پس از فروش و سیستم دریافت شکایات و پیشنهادات را راه‌اندازی کرده‌اند، گفت: تعداد شرکت‌هایی که در این زمینه فعال شده‌اند، کم هستند و دلیل آن این است که هنوز بازار این محصولات گسترده نیست.

او در عین حال با تاکید بر اینکه بسیاری از محصولات دانش‌بنیان  به دست مصرف‌کننده عام نمی‌رسد، خاطر نشان کرد: افرادی که از این محصولات بهره‌مند می‌شوند، در حوزه صنعت فعال هستند؛ اما باید همه شرکت‌های فناور این امر را جدی بگیرند.

کاهش‌ حمایت‌ها همزمان با توسعه بازار
معاون نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی با اشاره به تجارب موفق نمایشگاه ایران ساخت برای تجهیزات آزمایشگاهی، گفت: یکی از برنامه‌های سال جاری ما این است که این نمایشگاه را به سایر حوزه‌های فناوری تسری دهیم، اما باید سیستم‌های تامین مالی لازم را داشته باشیم. نمی‌شود به طور دائم به منابع دولتی اتکا کرد و به طور مستقیم از این منابع یارانه داد.

او با بیان اینکه جنس حمایت‌های یارانه‌ای، جنسی است که مورد اقبال همگان نیست؛ چون این شائبه را ایجاد می‌کند که ممکن است محصول از کیفیت پایینی برخوردار باشد، یادآور شد: بر این اساس مکانیزم حمایتی ما در نمایشگاه تجهیزات ساخت داخل کاهنده بوده است؛ به گونه‌ای که در سال اول 50 درصد هزینه‌های خرید همه تجهیزات ساخت داخل را به مصرف‌کننده اعطا می‌کردیم و در سال دوم اقدام به طبقه‌بندی تجهیزات کردیم و در سال سوم تجهیزاتی که در طبقه چهارم قرار داشتند، از شمول حمایت‌ها خارج شد.

شیخ‌زین‌الدین با بیان اینکه در حال حاضر تنها تجهیزات پیشرفته مورد حمایت قرار گرفت، یادآور شد: این در حالی است که تجهیزات آزمایشگاهی سطح ۳ و ۴ در این نمایشگاه به فروش می‌رسد؛ چون بازار شکل گرفته است و مصرف‌کنندگان شرکت‌ها را می‌شناسند و می‌دانند کدام شرکت خدمات بعد از فروش را دارد.

او با تاکید بر اینکه این سخت گیری‌ها و کاهش یارانه‌ها موجب ارتقای کیفیت محصولات ساخت داخل شد، گفت: در نمایشگاه سال ۹۶ بخشی از فروش نمایشگاهی ما بدون یارانه بوده است؛ به این معنا که یارانه اعطاشده مشوقی برای خرید بوده، ضمن آنکه این فرهنگ را نهاینه کرد که اگر دولت منابع لازم را در اختیار ندارد، دانشگاه‌ها خریداری کنند و بخشی از هزینه‌ها از سوی شرکت‌ها از طریق تخفیف‌هایی که در نظر گرفته شد، تامین شده است.

شیخ‌زین‌الدین حجم فروش نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی را  ۴۰۰ میلیارد تومان ذکر و اظهار کرد: اگر می‌خواستیم این تجهیزات را از خارج خریداری کنیم بالغ بر حداقل ۱۲۰۰ میلیارد تومان می‌شد.

او از برگزاری این نمایشگاه در سایر حوزه‌های فناوری خبر داد و خاطر نشان کرد: ما تجربه برگزاری نمایشگاه تجهیزات پزشکی را داشتیم و در حال حاضر برای برگزاری نمایشگاه تجهیزات صنعتی متمرکز شدیم؛ اما در این نمایشگاه سوبسید و یارانه در نظر گرفته نمی‌شود.

شیخ زین‌الدین ایجاد اعتماد میان خریداران و فروشندگان را از اهداف این نمایشگاه عنوان کرد و افزود: یکی از دلایل ما برای برگزاری نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی ایجاد اعتماد میان خریدار و فروشنده بوده است؛ چراکه تجهیزات آزمایشگاهی محصولی مانند خودرو نیست که از قبل ساخته و آماده باشد، بلکه بعد از ثبت سفارش این تجهیزات به تولید انبوه می‌رسد.

او اضافه کرد: در چنین شرایطی خریدار اطمینان از دریافت محصولات سفارشی خود ندارد و از سوی دیگر شرکت تولیدکننده اطمینان از این نداشت که تا زمان عرضه محصول،‌ خریدار از خرید منصرف خواهد شد یا خیر؛ برای رفع این مشکل ما برای خریدار، ضمانت‌نامه صادر کردیم.

چالش‌ موجود برای کسب اعتماد صنعت
او یکی از مزیت‌های برگزاری نمایشگاه تجهیزات صنعتی بخش داخلی را همکاری با بخش خصوصی دانست و تاکید کرد: توفیق در این زمینه بسته به رونق بخش صنعتی است. رونق بخش صنعتی موجب فروش دستاوردهای شرکت‌ها در این حوزه خواهد شد؛ اما اگر بخواهیم در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان  موفق باشیم، باید به بازارسازی و افزایش فروش این شرکت‌ها توجه کنیم.

معاون نوآوری و تجاری سازی معاونت علمی وظیفه اصلی این معاونت را تسهیل فروش محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان  ذکر کرد و گفت: تسهیلاتی چون «معافیت مالیاتی» و «اعطای تسهیلات» با ایجاد بازار معنا پید می‌کند؛ ضمن آنکه باید توجه شود بخش عمده‌ای از اشتغال فارغ‌التحصیلان در شرکت‌های دانش‌بنیان  است و این در حالی محقق می‌شود که بازار برای این شرکت‌ها فراهم شود.

او در عین حال با بیان اینکه بازارسازی و ایجاد بازار نباید یک فرآیند ساده در نظر گرفته شود، اظهار کرد: این امر موضوع پیچیده‌ای است و نیاز است تا به سمت تجمیع نیازها حرکت کنیم. در صورتی که بتوانیم نیازها را تجمیع کنیم، ممکن است تولید بسیاری از محصولاتی که اقتصادی به نظر نمی‌آید، اقتصادی شود.

شیخ‌زین‌الدین با بیان اینکه برخی از محصولات دارای تنوع زیادی است، نمونه آن را تلفن‌های همراه دانست که موفقیت در این حوزه در گرو تولید در تیراژ بالا است و اظهار کرد: اما تجهیزات مخابراتی که استفاده از آن در درازمدت است، می‌توان در آن وارد شد.

راهکارهایی برای کوتاه کردن دست دلالان فناوری
معاون نوآوری و تجاری سازی معاونت علمی در خصوص حضور دلالان فناوری و ربودن بازار از تولیدکنندگان داخل، توضیح داد: ما باید مکانیزمی برای حفظ این شرکت‌ها داشته باشیم؛ اما در حال حاضر رابطه نزدیکی میان معاونت علمی و وزارت صنعت،‌ معدن و تجارت در کارگروه تعرفه‌ها و ممنوعیت واردات ایجاد شده است. از این رو شرکت‌هایی که بتوانند به ظرفیت‌هایی برسند که نیازهای کشور را مرتفع کنند، می‌توانند از اهرم‌های حمایتی بهره‌مند شوند.

او ممنوعیت واردات برای محصولاتی که در داخل تولید می‌شوند و قادر به تامین نیازهای داخل هستند را از جمله این اهرم‌های حمایتی نام برد و گفت: بسیاری از شرکت‌های فعال در حوزه‌های پروبیوتیک‌ها و کاتالیست‌ها به ما مراجعه کردند و درخواست حمایت و تغییر تعرفه‌ها را داشتند و اگر شرکت دانش‌بنیان ی بتواند محصول با کیفیت تولید کند و نیازهای کشور را پاسخگو باشد، مشمول این خدمات خواهد شد.

شیخ زین‌الدین در عین حال با تاکید بر اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان  باید بپذیرند که توان رقابت‌پذیری خود را افزایش دهند، افزود: اگر این شرکت‌ها می‌خواهند به چالش‌های این حوزه گرفتار نشوند، باید به هزینه‌های تمام شده خود دقت کنند. شرکت دانش‌بنیان دارویی را داریم که کل تجهیزات خود را از خارج وارد کرده است، در حالی که بسیاری از این تجهیزات در داخل کشور قابل تامین بود. این در حالی است که خرید تجهیزات داخل کاهش هزینه‌های تمام شده محصول را به دنبال دارد؛ اما در عین حال من توصیه نمی‌کنم تجهیزی که به کیفیت تولید لطمه وارد می‌کند، خریداری شود؛ اما باید این مراقبت‌ها را داشته باشیم.

شیخ زین‌الدین ماده ۴۳ قانون رفع موانع تولید، مصوبه دولت در صیانت از بازار را که معاونت علمی وظیفه اجرای آن را دارد، از جمله اهرم‌های قانونی برای حمایت از تولید داخل و کوتاه کردن دست دلالان فناوری عنوان کرد و یادآور شد: مواردی چون کاتالیست و اسکنر X-Ray  کامیونی از جمله محصولات داخلی هستند که با حمایت ما در کشور تجاری‌سازی شدند.

او با بیان اینکه اعداد و ارقام در این زمینه زیاد بزرگ نیست، تاکید کرد: یادمان باشد که ما در این حوزه به تازگی ورود کرده‌ایم.

مسیری که باید برای تجاری‌سازی فراهم شود
معاون تجاری‌سازی و نوآوری با تاکید بر اینکه معاونت علمی بانک و یا صندوق نیست، گفت: برخی اوقات شرکت‌هایی به ما مراجعه می‌کنند که هیچ مجوزی را از هیچ نهادی دریافت نکرده‌اند و یا نیاز به دریافت استانداردهایی دارند که این امر کار ما را برای تجاری‌سازی مشکل می‌کند. به عنوان مثال ما برای تجاری‌سازی خودروهای برقی دانشگاه آزاد قزوین مجبور شدیم قوانین راهنمایی و رانندگی را تغییر دهیم؛ چون ما در کشور موتور سیکلت چهارچرخ نداریم.

او با بیان اینکه این خودرو به کسب ۲۲ استاندارد نیاز داشته است،‌ گفت: استانداردهای مورد نیاز دریافت شد؛ اما ما با همکاری راهنمایی و رانندگی و سازمان استاندارد قوانین را طوری تغییر دادیم که موتور سیکلت چهار چرخ هم موتور سیکلت تلقی شود. 

شیخ‌زین‌الدین صدور ضمانت‌نامه برای شرکت‌های دانش‌بنیان  از سوی صندوق‌های پژوهش و فناوری را از دیگر اقدامات این معاونت نام برد و افزود: آنچه که در این زمینه مهم است، این است که شرکت‌ها باید مهارت تسلط کافی مدیریتی را کسب کنند. توصیه من این است که این شرکت‌ها همانطور که توانمندی خود را در حوزه‌های تحقیق و توسعه ارتقا می‌دهند، باید با متخصصان حوزه بازار و خدمات پس از فروش، بازاریابی، امور حقوقی شرکت‌ها در مناقصات نیز همکاری داشته باشند.