گذار ایران به سوی اقتصاد دانش‌بنیان

براساس گزارش موسسه آمار یونسکو، ۳۸ درصد از دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌های علوم و فناوری را در سال ۲۰۱۱ انتخاب کردند.

نوپانا به نقل از ایرنا: وب‌سایت خبری سازمان یونسکو، ۱۹ می ۲۰۱۷ در گزارشی این‌گونه نوشت: حسن روحانی رئیس جمهوری ایران برای یک دوره چهارساله مجددا انتخاب شد. ازجمله چالش‌هایی که او با آن روبه‌رو خواهد شد، دستیابی به گذار آغاز شده کشور به سمت اقتصاد دانش‌بنیان است؛ در حالی که جذب سرمایه‌گذاری خارجی کاهش یافته است.

این گزارش با بیان اینکه اقتصاد ایران به رشد مثبت خود در سال ۲۰۱۶ (حدود ۶/۴ درصد) بازگشت، گفت: این جهش تا حد زیادی به صادرات بالای نفت نسبت داده می‌شود که حاصل تایید توافق هسته‌ای در جولای ۲۰۱۵ توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد است. به گفته بانک جهانی، ادغام بخش بانکی ایران با سامانه بانکداری جهانی کند است و این امر مانع سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران و تجارتی می‌شود که برای توسعه بخش غیرنفتی اهمیت زیادی دارد.

تمرکز بر استفاده از سرمایه انسانی برای ایجاد ثروت

گزارش علمی یونسکو یادآوری می‌کند در سال ۲۰۰۵، دولت ایران گذار خود را به سمت اقتصاد دانش‌بنیان تا افق ۲۰۲۵ هدف‌گذاری کرد. این انتقال در اولویت قرار گرفت و پس از تحریم‌های بین‌المللی از سال ۲۰۰۶ به تدریج سخت شد. در فوریه سال ۲۰۱۴، رهبر انقلاب، «اقتصاد مقاومتی» را معرفی کرد که یک برنامه اقتصادی دفاعی متمرکز بر نوآوری و وابستگی کمتر به واردات است و از اصول سند چشم انداز ۲۰۲۵ به شمار می‌رود.

سند چشم انداز ۲۰۲۵ سیاست‌گذاران را به چالش کشید تا فراتر از صنایع استخراجی، نگاهی به سرمایه انسانی در این کشور برای خلق ثروت داشته باشند. این امر از یک سو به اتخاذ اقدام‌های تشویقی برای افزایش دانشجویان دانشگاه و محققان دانشگاهی و از سوی دیگر تشویق هدفمند دانشجویان به سمت حل مشکلات و توسعه صنعتی منجر شد. برای مثال، به منظور دستیابی به این هدف، ۵۰ درصد تحقیقات دانشگاهی به سمت نیازهای اجتماعی و اقتصادی و حل مسائل که در برنامه پنج ساله پنجم (۲۰۱۰-۲۰۱۵)بر آن تاکید شده بود، اختصاص یافت. همچنین در نتیجه آن، مراکز تحقیقاتی و فناوری در پردیس‌ها به توسعه روابط صنعت و دانشگاه تشویق می‌شدند.

(همچنین بخوانید: اقتصاد دانش‌بنیان، اقتصاد بدون وزن است)

این گزارش ادامه می‌دهد: سند چشم انداز ۲۰۲۵ یک سرمایه‌گذاری سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلاری را تا سال ۲۰۲۵ برای تامین مالی گذار به اقتصاد دانش‌بنیان فراهم می‌کند که کمی بیش از یک سوم (یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار) آن از منابع خارجی است. تاکنون سرمایه‌گذاری خارجی کاهش یافته است و از سال ۲۰۰۶ به کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی و در واقع نیم درصد در سال ۲۰۱۴ رسیده است. بخش مهمی از سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری باید به شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاری در تحقیقات و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات اختصاص یابد.

این گزارش اضافه می‌کند: قانونی در سال ۲۰۱۰ تصویب شد که براساس آن صندوق نوآوری و شکوفایی تاسیس شد. به گفته بهزاد سلطانی، مدیرعامل این صندوق چهار میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال (حدود ۱۷۱ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار آمریکا) به ۱۰۰ شرکت دانش‌بنیان تا پایان سال ۲۰۱۴ ارائه شده است. مخارج داخلی پژوهش در ایران ۰/۰۷ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۰۸ و ۰/۰۳ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۲ بود. دولت بودجه محدود خود را به حمایت از شرکت‌های نوآورانه کوچک و رشد کسب‌وکار و پارک‌های علم و فناوری هزینه کرد، یعنی شرکت‌هایی که جوانان دانش‌آموخته دانشگاه را استخدام می‌کنند.

اکثر شرکت‌ها با فناوری پیشرفته، دولتی هستند

گزارش علمی یونسکو تاکید می‌کند: از میان ۳۷ صنعتی که سهام آنها در بورس اوراق بهادار تهران معامله می‌شود، صنایعی چون پتروشیمی، خودروسازی، معدن، فولاد، آهن، مس، کشاورزی و صنایع مخابرات قرار دارند که «یک وضعیت منحصر به فرد در خاورمیانه» به شمار می‌رود.

در برنامه پنجم توسعه پنج ساله کشور (۲۰۱۰-۲۰۱۵)، یک صندوق توسعه ملی تاسیس شد تا برای متنوع کردن اقتصاد ایران تلاش کند. در سال ۲۰۱۳ این صندوق موفق به دریافت ۲۶ درصد از درآمد نفت و گاز شد. با وجود برنامه‌ریزی برای خصوصی‌سازی ۸۰ درصد صنایع و شرکت‌های دولتی تا سال ۲۰۱۴، بسیاری از شرکت‌ها با فن‌آوری بالا از جمله در صنعت خودرو و داروسازی، دولتی باقی مانده‌اند. تخمین می‌زنیم که در بازار دارویی ایران بخش خصوصی تنها ۳۰ درصد فعالیت می‌کند.

(همچنین بخوانید: دانش‌بنیان‌ها، کشور را وارد رقابت جهانی کرده‌اند)

درگزارش یونسکو به مصاحبه ریاست‌جمهوری ایران در سپتامبر ۲۰۱۳ با شبکه ان.بی.سی، مبنی بر اینکه دسترسی به اینترنت گسترده برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ضروری است، اشاره شده و آمده است رئیس‌جمهور ایران خود را متعهد به گسترش دسترسی به اینترنت می‌داند.

این گزارش به نقل از رئیس‌جمهور ایران می‌افزاید: در جهان امروز داشتن دسترسی به اطلاعات، گفت‌وگوی آزاد و تفکر آزادانه حق همه مردم از جمله ایرانیان است. مردم باید تا سال ۲۰۱۶ دسترسی کامل به تمام اطلاعات سراسر جهان را داشته باشند.

افزایش ثبت‌نام دانشگاه‌ها

این گزارش ادامه می‌دهد: در چارچوب اهداف سند چشم انداز ۲۰۲۵، سیاست‌گذاران تلاش هماهنگی برای افزایش تعداد دانشجویان و محققان دانشگاهی کردند. این موضوع منجر به افزایش شدید تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی شد. بین سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۳، ثبت‌نام در دانشگاه‌های دولتی و خصوصی در کشور به ترتیب به ۲/۸ و ۴/۴ میلیون تن افزایش یافت که تعداد زنان در سال ۲۰۰۷ بیش از مردان بود. در سال ۲۰۱۱ نیز حدود ۴۵ درصد از دانش‌آموزان در دانشگاه‌های خصوصی ثبت‌نام کردند.

(همچنین بخوانید: بهبود مشکلات قانونی شرکت‌های دانش‌بنیان)

ثبت‌نام در بسیاری از زمینه‌ها افزایش یافته است. محبوب‌ترین رشته‌ها در سال ۲۰۱۳ علوم اجتماعی (۱/۹ میلیون دانش‌آموز شامل ۱/۱ میلیون زن) و مهندسی (۱/۵ میلیون از جمله ۳۷۳ هزار و ۴۱۵ زن) هستند. زنان همچنین دو سوم از دانشجویان پزشکی را تشکیل می‌دهند. یک‌هشتم دانشجویان کارشناسی به کارشناسی ارشد و دکتری می‌روند. این نرخ با جمهوری کره (یک‌هفتم) و ژاپن (یک‌دهم) قابل مقایسه است.

علوم و مهندسی دانش‌آموختگان بیشتری جذب می‌کند

گزارش یونسکو می‌افزاید: تعداد دانش‌آموختگان دکتری با سرعت مشابه با ثبت‌نام کلی دانشگاه افزایش یافته است. علوم طبیعی و مهندسی به شکل فزاینده‌ای در میان هر دو جنس محبوب هستند، اگرچه مهندسی یک میدان مردسالار باقی مانده است. در سال ۲۰۱۲، زنان یک سوم از دانش‌آموختگان دکتری به ویژه در حوزه سلامت (۴۰درصد)، علوم طبیعی (۳۹درصد)، کشاورزی (۳۳ درصد) و علوم انسانی و هنر (۳۱ درصد) تشکیل می‌دادند. براساس گزارش موسسه آمار یونسکو، ۳۸ درصد از دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری رشته‌های علوم و فناوری را در سال ۲۰۱۱ انتخاب کردند.

این گزارش ادامه می‌دهد: از دیگر توسعه‌های قابل توجه این است که در حالی که سهم زنان دانش‌آموخته دکتری در بخش بهداشت و درمان بین سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۲ ثابت باقی مانده است (۳۸-۳۹ درصد)، در سه حوزه عمده دیگر افزایش یافته است که بیشترین آنها در علوم کشاورزی از چهار درصد به ۳۳ درصد بود. همچنین یک افزایش قابل توجه در حوزه علوم از ۲۸ درصد به ۳۹ درصد و مهندسی از هشت درصد به ۱۶ درصد ثبت شده است.

افزایش شدید گروه‌های پژوهشی

براساس گزارش موسسه آمار یونسکو، تعداد محققان (تمام وقت) از ۷۱۱ به ۷۳۶ در هر یک میلیون تن بین سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ افزایش یافته است که معادل افزایش افزون بر دو هزار محقق در یک سال یعنی از ۵۲ هزار و ۲۵۶ نفر به ۵۴ هزار و ۸۱۳ پژوهشگر است. میانگین جهانی یک هزار و ۸۳ محقق در یک میلیون نفر است. یک چهارم محققان ایرانی یعنی ۲۶ درصد زن هستند که رقمی نزدیک به میانگین جهانی ۲۸ درصد است.

این گزارش اضافه می‌کند: در سال ۲۰۰۸، نیمی از محقققان (۵۱/۵ درصد) در دانشگاه‌ها، یک سوم (۳۳/۶ درصد) در بخش دولتی و کمتر از یک هفتم (۱۵ درصد) در بخش خصوصی به کار گرفته شدند. در بخش اداری نیز ۲۲ درصد محققان در سال ۲۰۱۳ زن بودند، موقعیتی معادل ایرلند، ایتالیا و نروژ.

(همچنین بخوانید: شرکت‌های دانش‌بنیان، هفته‌ای ۱۰ درصد رشد می‌کنند)

این گزارش نتیجه‌گیری می‌کند که بررسی داده‌های یاد شده از جذب بیش از پیش محققان در بخش خصوصی حکایت دارد. در سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۱  تعداد شرکت‌هایی که از توسعه فعالیت‌های تحقیقاتی خبر دادند بیش از دو برابر افزایش یافت و از ۳۰ هزار و ۹۳۵ به ۶۴ هزار و ۶۴۲ رسید. افزایش تحریم‌ها از ۲۰۱۱ اقتصاد ایرانیان را به تمرکز بر بازارهای داخلی هدایت کرد و ایجاد موانع واردات خارجی، شرکت‌های دانش‌محور را به بومی‌سازی تولید تشویق کرد.

تعهد به گشایش

این گزارش اضافه می‌کند: در سال ۲۰۱۳، دانشگاه‌های ایران از حدود ۱۴ هزار دانشجوی خارجی که به طور عمده از افغانستان، عراق، پاکستان، سوریه و ترکیه بودند، استقبال کرد. در برنامه پنج ساله پنجم هدف‌گذاری برای جذب دانشجویان خارجی تا ۲۵ هزار دانشجو تا سال ۲۰۱۵ تعیین شده است.

این گزارش با اشاره به سخنرانی رئیس جمهور ایران در سال ۲۰۱۴ در دانشگاه تهران، به خواست وی مبنی بر تعامل قوی‌تر با جهان اشاره کرد و به نقل از وی افزود: برای پیشرفت‌های علمی باید به جهان متصل شد. ما باید روابط خود را با جهان نه فقط در دیپلماسی، بلکه در زمینه‌های اقتصاد، علم و تکنولوژی نیز حفظ کنیم. من فکر می‌کنم که باید اساتید خارجی را به ایران دعوت و اساتید خود را به خارج از کشور اعزام کنیم. همچنین یک دانشگاه انگلیسی‌زبان برای جذب دانشجویان خارجی احداث کنیم.

در این گزارش همچنین با اشاره به تلاش ایران برای تقویت همکاری خود با کشورهای در حال توسعه، از افزایش تعداد مقالات علمی از سال ۲۰۰۵ خبر داده و می‌افزاید: امروزه دانشمندان ایرانی مقالات زیادی در حوزه شیمی، مهندسی، علوم زیستی و فیزیک در مجلات بین‌المللی منتشر می‌کنند. این روند نشان از این واقعیت دارد که دانشجویان دکتری در ایران نیاز دارند مقالات خود را در درگاه‌های علمی منتشر کنند.

(همچنین بخوانید: جایگاه‌ کسب‌وکارهای نوپا در برنامه ششم توسعه)