تعداد مهاجران نخبه ایرانی، بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است

پرویز کرمی: تعداد مهاجرت نخبگان ایران کمتر از نصف میانگین جهانی است و متاسفانه عده‌ای طوری در رسانه‌ها و افکار عمومی، مهاجرت مغزهای ایرانی را ترسیم کرده‌اند که باعث شود بذر ناامیدی در کشور و جامعه شیوع پیدا کند و همه فکر کنند که هرکسی که سرش به تنش می‌ارزد از ایران مهاجرت می‌کند.

نوپانا: سال‌هاست با ترکیب «فرار مغزها» آشنا هستیم. تاکنون بحث‌ها، اظهارات و مطالب فراوانی در این زمینه مطرح و منتشر شده است؛ اما آنچه این‌‌روزها این موضوع را ویژه‌تر کرده، وجود آمارهای ضدونقیض درباره مهاجرت نخبگان، تحصیل‌کرده‌ها و دانشجویان ایرانی به کشورهای دیگر است.

عده‌اي از آمارهای بالای مهاجرت نخبگان ایرانی از کشور خبر می‌دهند و برخی این آمار را بدون سندیت می‌دانند. برای یافتن اطلاعات دقیق‌تر در این زمینه، سراغ پرویز کرمی، مشاور معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور و دبیر ستاد توسعه فرهنگ علم، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، رفته‌ایم و با او گفت‌وگویی انجام داده‌ایم تا نظرش را از کم‌وکیف مهاجرت نخبگان یا به زبانی صریح‌تر «فرار مغزها» جویا شویم.

در ادامه متن کامل این گفت‌وگو را می‌خوانید:

اخیرا آمارهایی درباره پدیده «فرار مغزها» توسط افراد مختلف مطرح شده‌اند. به عنوان مثال، یکی از مسئولان دانشگاه علوم پزشکی همدان گفته است خروج ۱۸۰ هزار نفر از دانش‌آموختگان کشور در سال ۱۳۹۴ و مهاجرت به دیگر کشورها از جمله کانادا برابر است با مجموع درآمد نفت کشور. شما در این باره چه نظری دارید؟

بنده ایشان را نمی‌شناسم اما سخنانشان را درباره فرار مغزها شنیده‌ام. به عقیده من این آقا دچار اشتباه سهوی شده است و اگر دوباره به ایشان مراجعه کنید قطعا اشتباهشان را اصلاح خواهند کرد.

بنابراین از نظر شما، آمار ایشان و آمارهای مشابه، معتبر نیستند.

بله. متاسفانه در سال‌های اخیر ما با یک فضای وهم‌آلود و شایعه‌ای در خصوص فرار مغزها از ایران مواجه هستیم؛ چرا که عده‌ای از افراد و سایت‌های خبری آمار دقیقی را درباره مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج از کشور مطرح نمی‌کنند.

مثلا درباره همین آماری که مطرح کردید، با کمی تامل در می‌یابیم که آیا ما این تعداد نخبه در کشور داریم که ۱۸۰ هزار نفرشان کشور را به قصد مهاجرت ترک کنند؟! متاسفانه هر فردی چنین آمارهایی را بر اساس برداشت‌های شخصی که به دست آورده بیان می‌کند. به طور مثال ۲ یا سه نفر از آشنایان یا اطرافیان آن فرد که برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفته‌اند را در نظر می‌گیرد و طبق آن آماری را به کل کشور تعمیم می‌دهد و می‌گوید این تعداد در سال فرار مغزها داریم.

بسیاری از آمارهایی که در سال‌های اخیر در خصوص فرار مغزها یا مهاجرت نخبگان دهن به دهن می‌شوند معتبر نیستند و من از همه رسانه‌ها و مردم ایران درخواست می‌کنم به آمار سازمان‌های مربوطه و معتبر توجه داشته باشند.

اما برخی از این آمارها منتسب به نهادهای معتبر هستند؛ به عنوان مثال، بانک جهانی اعلام کرده است که در سال ۲۰۰۹ بیش از ۳۰۰ هزار نخبه از ایران مهاجرت کرده‌‌اند.

به نکته خوبی اشاره کردید. این آمار جعلی و دروغ از سوی تعدادی افراد و سایت‌های خبری به بانک جهانی منتسب شده است. بنده اعلام می‌کنم که اگر کسی سندی از بانک جهانی یا سایت آن بیاورد که در سال ۲۰۰۹ چنین گزارشی راجع به مهاجرت نخبگان ایرانی داشته است؛ ما ۱۰۰ میلیون تومان به شخص ارائه‌دهنده سند پاداش می‌دهیم. متاسفانه آمار منتشر شده دروغ و منتسب به بانک جهانی است؛ زیرا این موسسه بین‌المللی در سال ۲۰۰۹ اصلا چنین آماری درباره ایران ارائه نداده است.

ایران در زمینه «فرار مغزها» چه جایگاهی در میان سایر کشورهای مهاجرفرست دارد؟

آخرین و جدیدترین گزارش‌‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که ایران نه تنها در ردیف ۳۰ کشور نخست ارسال‌کننده مهاجر نیست؛ بلکه تعداد مهاجران ایرانی بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است؛ اما متاسفانه در این میان عده‌ای طوری در رسانه‌ها و افکار عمومی «فرار مغزها» را ترسیم کرده‌اند تا بذر ناامیدی در کشور و جامعه شیوع پیدا کند و همه فکر کنند که نخبگان، افراد با استعداد و هر کسی که سرش به تنش می‌ارزد از ایران مهاجرت می‌کند.

بنابر آمار داده‌ها و روندهای کلان مهاجرت در سال ۲۰۱۳ جمعا حدود ۳۲ میلیون مهاجرت خارج از وطن در کل دنیا صورت گرفته است که بنابر این آمار و گزارش، ایران جزو کشورهای اصلی مهاجرفرست محسوب نمی‌شود.

سازمان همکاری اقتصادی و توسعه هم در سال ۹۴ آمار و گزارش‌هایی را در این باره ارائه داده که ایران جزو ۲۰ کشور نخست قرار ندارد و طبق آمار بانک جهانی در سال ۹۵، جمهوری اسلامی ایران جزو هیچیک از ۳۰ کشور نخست ارسال‌کننده مهاجر هم قرار ندارد. باز هم طبق گزارش‌های منتشر شده، نرخ مهاجرت ایران نسبت به کل جمعیت به صورت تجمیعی یک و نیم درصد است؛ در صورتی‌که میانگین نرخ مهاجرت در جهان ۳.۲ است؛ یعنی تعداد مهاجرت نخبگان ایران کمتر از نصف میانگین جهانی است.

همچنین طبق آمار مراجع بین‌المللی مانند موسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین آمریکا تعداد دانشجویان بین‌المللی از ۱.۳ میلیون در سال ۱۹۹۰ به ۵ میلیون در سال ۲۰۱۴ رسیده است و ایران جزو کشورهای با تعدادهای بالای ارسال کننده دانشجو به کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود.

طبق گزارش اداره مهاجرت آمریکا در سال ۲۰۱۵؛ آمریکا میزبان بیش از ۱.۴ میلیون دانشجوی خارجی بوده است. این افراد دارای ویزای f1 هستند، f1 یعنی دانشجویانی که بیش از یک سال و با ویزای تحصیلی در کشورها حضور دارند و ادامه تحصیل می‌دهند. بر اساس آمار منتشر شده به ترتیب کشورهایی مانند چین، هند، کره جنوبی، عربستان و کانادا بیشترین و بالاترین آمار «فرار مغزها» را به کشورهای خارجی داشته‌اند و در رده آخر هم ایران قرار داشته است.

اداره مهاجرت کانادا، یعنی کشوری که ایران را متهم به فرار مغزها می‌کند، نیز اعلام کرده است در سال ۹۴ تعداد دانشجویان ایرانی ۲۳۵۴ نفر بوده که ایران در آن زمان در میان دانشجویان خارجی مقیم کانادا رتبه ۱۲ را داشته است. همینطور در آماری دیگر در سال ۲۰۱۶ تعداد کل مهاجران ایرانی که در کانادا حضور داشتند حدود ۶۴۰۰ نفر بودند که به نسبت آمار سال ۲۰۱۴ که تعداد ۱۶ هزار و هفتصد و هفتاد و سه بوده کاهش قابل ملاحظه‌ای پیدا است. مهاجرت می‌تواند برای موضوعات مختلفی صورت بگیرد؛ اما ما حتما باید میان مهاجرت نخبگان و تحصیل‌کردگان با مهاجرت‌های اجتماعی، فرهنگی، کار و... تفکیک قائل شویم.

شما پدیده «فرار مغزها» را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

من منکر مهاجرت نرمال و در برخی رشته‌های دانشگاهی نیستم و حتی رفتن در آن رشته‌ها برای کشور لازم و ضروری هم هست و حتما تعدادی از بهترین فرزندان ایران بنا به دلایلی از ایران می‌روند؛ اما ما در این خصوص و با یکسری دلایل رانشی یا دافعه و همینطور دلایل کششی جذب‌کننده روبه رو هستیم. تقریبا دلایل دافعه ما با دلایل جاذبه آن طرفی‌ها که باعث مهاجرت نخبگان می‌شود برابری می‌کند. در اینجا باید به یک مطالعه آماری استناد و به افرادی در دانشگاه استنفورد که با جامعه آماری ۴۵۰۰ نفری شامل محقق، دانشجو، اساتید و متخصصان ایرانی مقیم خارج از کشور، کار تحقیقاتی و پژوهشی انجام داده بودند اشاره کنم. آنان از این ایرانیان پرسیدند که چه دلایلی باعث مهاجرت شما به خارج شد؟ و یا چه دلایلی باعث برگشت شما می‌شود؟

جالب است بدانید ۷۰ درصد ایرانیان گفته بودند دغدغه کمک به پیشرفت و توسعه ایران را داریم، ۸۲ درصد از آنان نیز تمایل خودشان را برای همکاری با ایران در فعالیت‌های مرتبط اعلام کردند و ۶۰ درصد از آن‌ها هم بیان کردند که فرایند طولانی جذب در هیات‌های علمی دانشگاه‌ها و... باعث شده تا ما نتوانیم به ایران برگردیم. برخی از این دوستان هم ادله خودشان را در دافعه این طور بیان کردند که شرایط کسب‌وکار خوب در حوزه علم و فناوری در ایران وجود ندارد و بعضی دیگر هم گفته‌اند که می‌خواهند دنیای جدید را تجربه کنند.

(همچنین بخوانید: تشویق نخبگان به ماندن با تقویت استارت‌آپ‌ها)

از تعداد نخبگانی که بعد از ادامه تحصیل در کشورهای خارجی به ایران بازگشتند آماری دارید؟

بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در ۲ سال و نیم گذشته تجربه خوبی را در ارائه برنامه همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج کشور داشت. این همکاری بعد از اسفند سال ۹۶ با هدف انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور آغاز شد. در ۳۳ ماه گذشته میان متخصصان و اندیشمندان ایرانی یک پل ارتباطی شکل گرفت و با ۵۰ مرکز علمی و فناوری منتخب داخلی همکاری‌هایی را شروع کردند.

در این تجربه حدود ۱۲۰۰ نفر از متخصصان و محققان ایرانی خارج از کشور همکاری خودشان را اعلام کردند که تا الان ۸۹۰ نفر از آنان که عمدتا متخصصان ایرانی از ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا مانند دانشگاه‌های آمریکا، اروپا و کانادا بودند به ایران آمدند.

۱۲ درصد از افرادی که هم اکنون به ایران بازگشتند فارغ‌التحصیلان ۲۰ دانشگاه‌ برتر دنیا همچون استنفورد، ام آی تی، کمبریج، هاروارد، برکلی، امپریال کالج انگلستان و... بودند و حدود ۱۵ درصد آنان افرادی هستند که بیشتر از ۱۰ سال در کشورهای اروپایی و آمریکایی زندگی می‌کردند. این ۸۹۰ نفری که به ایران آمدند عمدتا در هیات علمی دانشگاه‌ها و یا مراکز علمی و شرکت‌های دانش‌بنیان و یا استارت‌آپ‌های خودشان حضور دارند و مشغول به فعالیت هستند. جالب است بدانید ۵۵ استارت‌آپ‌ مطرح در رشته‌های مختلف و معروف در ایران متعلق به همین افراد بازگشته است که برای بیش از هزار نفر دیگر کار ایجاد کرده‌اند.

چگونه باید با مهاجرت نخبگان مقابله کنیم؟

بازهم تکرار می‌کنم ما منکر مهاجرت نیستیم و مخالف مهاجرت در برخی رشته‌ها هم نیستیم و در برخی موضوعات چالش داریم. بعضی از رشته‌های دانشگاهی نیازمند این هستند که افرادی را برای ادامه تحصیل و کسب تجربه از علم روز دنیا به کشورهای خارجی ارسال کنیم. متاسفانه برای تعدادی از رشته‌های دانشگاهی در ایران استادی وجود ندارد و ما با این چالش بزرگ مواجه هستیم؛ به همین دلیل می‌گویم ما باید افرادی را برای آشنایی با علم روز دنیا به کشورهای خارجی بفرستیم تا آن رشته‌ها در دانشگاه‌های ایران تقویت شوند. بنابراین ما باید خیلی از اشخاص را کمک کنیم تا به خارج بروند و آن‌ها را منتور کنیم و از همه مهم‌تر کمک کنیم تا آنان به کشورشان برگردند تا جلوی رفتن بی‌رویه نخبگان و افرادی که قصد ادامه تحصیل به خارج از کشور دارند گرفته شود.

همه ما باید کمک کنیم تا محیط کسب‌وکار برای نخبگان و افراد با استعداد جذاب شود تا این عزیزان به کشورشان بازگردند و باید کمک شود بروکراسی حاکم در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و ادارات کم یا حذف شود، موانع جذب برداشته، بحث‌های نظام وظیفه تسهیل و مشکلات اداری و درگیری‌هایی که در جامعه وجود دارد باید کاهش پیدا کند تا نخبگان ایرانی هر چه سریع‌تر به سرزمین مادریشان برگردند.

(همچنین بخوانید:‌ حمایت از استارت‌آپ‌ها، خروج نخبگان را کاهش می‌دهد)

چه عواملی به مغزهای ایرانی، انگیزه مهاجرت می‌دهند؟

برای تعدادی از نخبگان جاذبه‌های خاصی وجود دارد؛ مدرک معتبر، گرنت‌های خوب، زندگی در دنیای جدید، تکنولوژی‌های نو و انگیزه‌های متفاوتی هم برای ادامه تحصیل و حضور در دانشگاه‌های دنیا به نخبگان پیشنهاد می‌شود.

اکثر کشورهای اروپایی مطرح و آمریکایی طالب و جاذب دانشجویان خوش‌استعداد و خلاق ایرانی هستند و نخبگان بیشتر به دانشگاه‌ها و کشورهایی مهاجرت می‎کنند که دوست دارند علم و مدرک دانشگاهی آنجا را داشته باشند. یعنی گرنت‌ها و نوع امتیازاتی که داده می‌شود برای نخبگان بسیار حائز اهمیت است.

گفته می‌شود بیش از ۲۰ هزار دانشجوی خارجی در کشور وجود دارد که حدود ۱۶ هزار نفر آنان افغانی هستند و طبق سند چشم انداز، تعداد دانشجویان خارجی در ایران باید به ۷۰ هزار نفر افزایش یابد. نظر شما درباره این آمار چیست؟

همانطور که گفتم افراد نباید یافته‌ها و برداشت‌های خودشان را به صورت جامعه آماری بیان کنند و من هم در پاسخ به پرسش شما باید بگویم که بنده اطلاع دقیق از تعداد حضور دانشجویان خارجی در ایران ندارم و این سوال را باید از مسئولان وزارت علوم مطرح کنید تا پاسخ دقیق و روشنی را بیان کنند.

(همچنین بخوانید: راست و دروغ‌های «فرار مغزها»)