تشویق نخبگان به ماندن با تقویت استارت‌آپ‌ها

ایجاد شرایط مساعد برای رشد اکوسیستم استارت‌آپی کشور، گامی موثر در تشویق نخبگان به ماندن در ایران است.

نوپانا: «وزارت خارجه باید برنامه پذیرش مهاجرین را برای 120 روز به حالت تعلیق درآورد. بعد از آن، اگر هر چهار سازمان وزارت خارجه، وزارت امنیت داخلی، سازمان اطلاعات و اداره تحقیقات فدرال اعلام کنند قانون جدید پذیرش پناهجویان، برای محافظت آمریکا در مقابل خطر تروریسم موثر بوده است، در آن صورت برنامه جدید عملی خواهد شد». این‌ها بخشی از قوانین جنجالی جدیدی است که ترامپ در  27 فوریه (8 بهمن) امضا کرد و طی آن، شهروندان هفت کشور شامل ایران، عراق، سوریه، لیبی، یمن، سودان و سومالی از ورود به آمریکا منع شدند.

اجرای این قانون که احتمال دارد بعد از این سه‌ماه نیز مجدداً تمدید شود، مهاجران را با مشکلات زیادی مواجه کرده است. مهاجرانی که بخش عمده‌ای از آنها، نخبگانی هستند که به امید تحصیل در مقاطع بالاتر یا پیدا کردن شغل بهتر به آمریکا می‌روند.

تصویب این قانون اگرچه که در راستای ممنوعیت ورود مسلمانان به آمریکا و اتهام‌زنی‌های تکراری آمریکا به بسیاری کشور‌ها از جمله ایران انجام شده است و تبعات منفی فراوانی برای جامعه مهاجران خواهد داشت، اما باعث می‌شود بخش زیادی از نخبگان علمی و دانشگاهی هفت کشور از جمله ایران، طی این مدت به آمریکا مهاجرت نکنند یا حتی در صورت بهبود قوانین در آینده، به مهاجرت به آمریکا بدبین شوند.

از سوی دیگر اگرچه جیمز روبرت، قاضی فدرال واشنگتن، فرمان اجرایی ترامپ مبنی بر ممنوعیت ورود اتباع هفت کشور به خاک آمریکا را به طور موقت لغو کرده است، اما رئیس جمهور آمریکا، این حکم را مضحک دانسته و اعلام کرده آن را خنثی خواهد کرد. با نگاهی به مجموعه این کشمکش‌های سیاسی در آمریکا، می‌توان پیش‌بینی کرد که مشکلات مهاجران و اما ‌و ‌اگرهای موجود بر سر راه مهاجرت به این کشور ادامه خواهد یافت.

کشوری که ‌بعد از ایران، بیشترین ایرانی ‌را دارد

گروه عمده‌ای از مهاجرانی که قانون ترامپ برای آنها دردسر ساز شده است، ایرانیانی هستند که قصد رفتن به آمریکا را دارند. به دلیل مهاجرت هم‌وطنان از چندین مبدأ مختلف خارج از كشور، آمار دقیقی از مهاجرت سالانه آنان به آمریکا وجود ندارد. برخی پژوهش‌های منتشر شده در سال‌های اخیر حکایت از خروج سالانه 150 تا 180 هزار نفر از ایران دارد که آمریکا، مقصد عمده این مهاجران است که اغلب از نخبگان المپیادهای علمی و ترازهای برتر دانشگاه‌ها هستند.

مطابق آمار سازمان ثبت احوال کشور، نزدیک به یک میلیون و 400هزار مهاجر ایرانی در آمریکا زندگی می‌کنند که بیش از یک چهارم آنها دارای مدارک فوق‌لیسانس و دکترا هستند. البته آمارهای غیررسمی تعداد این مهاجران را بسیار بیشتر از این تخمین می‌زنند. این میزان بالا نشان‌دهنده روند دنباله‌دار مهاجرت طی سال‌های متمادی است که موجب شده آمریکا، بعد از ایران، داری بیشترین میزان ایرانی باشد. (امارات متحده عربی با 800 هزار ایرانی در رده دوم و کشورهای انگلستان و کانادا هرکدام با 410 هزار، آلمان با 200 هزار، فرانسه با 155 هزار و سوئد با 110هزار ایرانی از لحاظ سکونت ایرانیان در کشورهای خارجی در رده‌های بعدی قرار دارند.)

پژوهش دیگری که از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ایران انجام شده است نشان می‌دهد روند خروج جوانان ایرانی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور، همواره در حال افزایش بوده است. براساس آمارهای این پژوهشگاه، 25درصد از مجموع جوانان تحصیل‌کرده‌ ایران، درکشورهای توسعه یافته زندگی می‌کنند که نزدیک به 40 درصد از این مهاجران را زنان تشکیل می‌دهد. در این میان ایرانیان مقیم آمریکا بخش اعظم این جمعیت را شامل می‌شوند.

مروری بر این آمارها به خوبی نشان می‌دهد متاسفانه کشور ما هرسال حجم بالایی از نیروی انسانی تحصیل‌کرده‌ خود را از دست می‌دهد. در مورد چرایی این پدیده‌ بارها نوشته‌ایم و خوانده‌ایم و شنیده‌ایم. اما امروز زمان آن فرا رسیده است که با توجه به تغییرات قانون مهاجرت در آمریکا، چاره‌اندیشی تازه‌ای برای پدیده‌ فرار مغزها صورت گیرد.

برای مقابله با پدیده فرار مغزها، قبل از هرچیز باید به انگیزه‌های نخبگان از مهاجرت پی ببریم. بیشتر نخبگانی که ایران را به مقصد کشورهای توسعه یافته خصوصاً آمریکا ترک می‌کنند، انگیزه‌های شغلی و تحصیلی دارند که برای جذب آنان به کشور می‌توان اقدامات موثری انجام داد. اقداماتی که طی سه‌ماه تعلیق در برنامه‌های پذیرش مهاجر آمریکا، می‌تواند نخبگان ایرانی را به ماندن در وطن، ترغیب کند.

استارت‌آپ و مهاجرت معکوس

واقعیت این است که بررسی آمارهای میزان مهاجرت نخبگانی و محاسبه میزان خسارت‌های مادی و معنوی گسترده‌ای که پدیده فرار مغزها به جامعه ایران تحمیل می‌کند، بسیار نگران‌کننده است. تصویب قانون جدید علیه مهاجران در آمریکا، شاید تلنگری باشد که توجه‌ها را به سمت پدیده مهاجرت نخبگان جلب کند.

به گواهی آمارهای موجود، تسهیل شرایط راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا یکی از اصلی‌ترین مواردی است که نخبگان دانشگاهی و علمی را به ماندن در ایران امیدوار می‌کند. نمونه‌های متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد نخبگان با هدف راه اندازی کسب‌وکار تازه، به ایران بازگشته‌اند و استارت‌آپی موفق و بومی راه‌اندازی کرده‌اند.

(همچنین درباره این موضوع بخوانید: تاثير استارت‌آپ‌ها بر مهاجرت معكوس نخبگان)

بهبود اکوسیستم استارت‌آپی، انگیزه‌ای برای ماندن

از آنجا که استارت‌آپ‌ها یکی از انگیزه‌های اصلی نخبگان برای ماندن در کشور هستند، برای کاهش پدیده فرار مغزها،  باید شرایط رشد استارت‌آپ‌ها را مهیا کرد. این رشد از طریق تقویت اکوسیستم استارت‌آپی میسر می‌شود. این زیست‌بوم شامل سه بخش: «استارت‌آپ‌ها»، «شتاب‌دهنده‌ها»، «سرمایه‌گذاران خطرپذیر» است که برای رشد کسب‌وکارهای نوپا، می‌توان با تسهیل شرایط، تعدیل قوانین دست‌وپاگیر و حمایت بیشتر از سوی مراجع قانونی، هر سه ضلع این مثلث را تقویت کرد.

ایجاد شرایط مساعد برای رشد اکوسیستم استارت‌آپی کشور، گامی موثر در تشویق و انگیزه دادن به نخبگان برای ماندن است. از سوی دیگر این اقدام می‌تواند زمینه‌ساز رشد اقتصادی و پایدار کشور شده و شرایط اجتماعی و فرهنگی را نیز ارتقا دهد، تا از این طریق مهاجرت نخبگان در آینده نیز سیر نزولی پیدا کند.

با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان با تدوین برنامه‌های مشخص و اقدامات عملی از سوی نهادهای قانونی و اجرایی،  این فرصت سه‌ماهه را مغتنم شمرد و برای حل یکی از مزمن‌ترین مشکلات جامعه ایران، راهکاری تازه پیدا کرد. در واقع این فرصت سه ماهه می‌تواند تمرین اجرای این برنامه‌های تشویقی و حمایتی برای نخبگان در سال‌های بعد نیز باشد. یکی از این سیاست‌های موثر در این زمینه، بهبود فضای کسب‌وکارهای نوپا و استارت‌آپی برای نخبگان است که اگر جدی گرفته شود، می‌تواند به شکلی محسوس، روند خروج نخبگان را کاهش داده و باعث شود ایران در گزارش‌های صندوق بین‌المللی پول، رتبه اول مهاجرت نخبگان در دنیا را نداشته باشد.

(درباره این موضوع بیشتر بخوانید: راه‌اندازی استارت‌آپ‌، انگیزه بازگشت نخبگان)